1. Evraziyaniń klimatina ulıwma sıpatlama Evraziyaniń klimatinıń ózine tán ózgeshelikleri Evraziyaniń ishki suwlarına ulıwma sıpatlama

TEMA: EVRAZIYANIŃ KLIMATI HÁM ISHKI SUWLARI
Joba:
1. Evraziyaniń klimatina ulıwma sıpatlama
2. Evraziyaniń klimatinıń ózine tán ózgeshelikleri
3. Evraziyaniń ishki suwlarına ulıwma sıpatlama

Evraziya materigi júdá úlken materik bolǵanliǵi sebepli, onda quyash túsiw múyeshi, atmosferaniń bólistiriliwi júdá hár túrli. Materiktiń geografiyalıq jaylasıw ornı hám onıń úlken razmeri okeanlardıń tásiri relef Evraziyanıń klimat sharayatınıń hár qıylı bolıwına alıp keledi. Evraziya qurǵaqlıqtıń iri massivi bolǵanı ushın ulıwma planetalıq tserkuliyatsiyalıq sharayatlardıń ústine regionallı tserkulyatsiya qosıladı. Eń kúshli tásir etetuǵın barikalıq sistemalardan Aziya maksimumı onıń tásiri Evropaǵa shekem jetedi, al Atlantikanıń hawa massaları Gindikush tawlarǵa shekem tásir etiwi múmkin.

Evropa basım bólimi ortasha poyasta jaylaskan. Arka jaǵawları Subarktik hám atawlar Arktik. Jer orta teńizi-subtropik poyasta.
Evropanıń batıs bóliminde Atlantiikadan keletuǵın hawa massası kúshli tásir etedi, sonıń ushın bul jeerde teńizli ortasha klimat oblastı bolıp keledi. Arka territoriyaǵa Arktikalıq hawa massası tez-tezden kelip turadı. Geypara jaeǵdaylarda Alp hám Piriney tawlarına shekem jetip baradı. Túslik Evropa tropikńalıq hawa massasınıń tásiri astında boladı. Shıǵıs Evropa jıl dawamında batıs samllar tásiri astında boladı, birak shıǵıs tárepke jıljıp Atlantika hawa massası kontenentallıq muǵdarı kemeyip baradı. 500 mm Ukrayna. Rossiyada Oralga shekem. Shıǵıs Evropa tegisliginiń túslik bóliminde 200 mm shekem jetedi.
Atmosferanıń tsirkulyatsiyası, qısta Evropada. Arkada Atlantika jaylaskan İslandiya minimum hám Sibir maksimum (Aziya) anıqlandı. Usı waqıtta bálent qısım Arktikaǵa da xarakterli.
Qısta okeannan kurgaklıqqa keletuǵın hawa, klimat jumsaradı. Batıs Evropada oń temperaturalar basım boladı. Yanvar ay ındaǵı 0º taǵı ezotema Norvegiyanıń túslik-batıs (bergen) Yuotlandiya yarım atawı, Berlinniń ústinen Belgradqa shekem ótedi. Usı izotemadan batıs tárepinde orta yanvar aylarınıń temperaturası oń bolıp keledi ,
Batıs samallapr kattı ıǵallangan sonıń ushın Evropanıń ásirese batıs bólimi jawın shashınga bay boladı. Qar qatlamı jıldan tegisliklerde Bergen-Gamburg-Vena-Belgrad sızıǵınan shıǵıs tárepinde payda bolgan. %ennos arka bóliminde qar qatlamınıń uzınlıǵı 6-7 ayǵa shekem túslik rayonda 1-2 ay. Dunay tegisliklerinde 3-4 hápte. Britaniya. %rantsiyada kar jawganı menen tez erip ketedi.
Evropada atmosferanıń tsirkulatsion ózgesheliklerine baylanıslı qısqı rejimniń 3 tipin jaratadı:-Normal jıllı, qattı, suwıq,
Normal shamal menen on jılda segiz márte boladı, temperatura túslik batısta arka shıǵıs tárepke tómenleydi.
Jıllı kıs shama menen on jılda bir ret. Atlantika jıllı hám máwsimli arka turaklıǵı menen xarakterli. Usınday jılları oraylıq Evropa, Polshada kar katlamı kóp bolmaydı hám dáryalar katpaydı.
Qattı suwıq qıs on jılda bir ret. Suwıq qısta Sibir (aziya) antitsiklonınıń kishi batıs Evropaǵa shekem jetedi. Gey para waqıtları. Sibir antitsiklonınıń jaǵası jergilikli maksimumǵa aylanadı. Jáne bir sebep birak ol siyrek Artika hawa massası kirip keliwi. Ortasha Evropa temperaturası -20 -25º qa shekem tómenleydi. Gey para jaǵdaylarda Alp tawlarınan ótip Apinin yarım atawına shekem ótedi.
Jaz. Normal jaz on jılda jeti márte. Temperatura arkadan túslikke kóteriledi. Túslik shıǵıs (Rum, Bolt) iyulde -30º qa shekem. Jazǵı jawın shashın muǵdarı arkadan túslikke kemeyedi.
Salqın ızgar jaz on jılda eki márte kaytalanadı. Bul atlantika suwıq teńizli hawa máwsimi intensiv keliwine baylanıslı hám usı uakıtta Arktikalıq hawa tez-tezden aralıq Evropadan ótip keledi. Usınday jılları báhárgi suwıq túsiw uzak wakıt jawınlı thám salkın hawa rayı bolıp turadı.
Jer orta teńizi boylarında salqın jazlar siyrek boladı. Issı qurǵaq jazı on jılda bir ret. Bul jaz jergilikli antitsiklon tipindegi hawa massası menen baylanıslı. Olar batıs samallarga irkinish boladı. Jazda Sibir (Aziya) antitsiklonı joǵaladı, eń kúshli Azor maksimumı rawajlanadı. Bul túslik Evropanıń shıǵıs bólimine shekem tásir etedi. İslandiyalıq Barikal minimum ózin kórsetpeydi. Jazda termikalıq rejim radiatsiya jıyındıları menen anıqlanadı, sonıń ushın izotermalar kenislik boyınsha tarkaladı (bagıtta boladı). İzoterma +10 %ennosk. Arqa bóliminde +25º. Evropada túsliginde.
Evropanıń territoriyası jaksı ıǵallanadı. Jawın shashın basım jawın túrinde boladı. Maksimum 1000-2000 mm, samal astı janbawırları (Skandinaviya, Britaniya, Alp, Apinin, Dinara). Shıǵıs baǵıtqa karay muǵdarı kemeyedi. %enn ishki rayonında Balkan yarım atawı shıǵqısında, Pereney yarım atawı túslik shıǵısta 400 mm ge shekem. Jawın shashın máwsimler boyınsha bólistiriliwi teń emes. Atlantika boyındaǵı regionlarda jıl dawamında jaqsı ıǵallanadı (maksimum qısta) ol İslandiyalıq tsiklonnıń suwıq periotta aktivlestiriwi menen baylanıslı. Shıǵıs baǵıiqa karay jawın shashın maksimum jazda ótedi. Túslik Evropa maksimum qısta tásir etedi.
Batıs Evropa 4 klimat posta jaylaskan: Arktika, Subarktika, ortasha hám subtropik. Batıstan shıǵıs tárepke karay klimattıń eki tipin ajıratadı: teńizli hám kontenentallı. Olardıń arasındaǵı shegara shártli túrde iyul hám yanvar aylarınıń 25º izoampletudasın aladı. Arktika poyasta Shpitsbergen. Frants-İotsip, Jańa jer h.t.b. atawlar jaylaskan. Jıl dawamında Arktikalıq hawa máwsimi basım boladı. Temperatura tómen, jazda +5º jawın shashın 300-350 mm. Subarktikalıq poyasta İslandiya, Skandinaviya yarım atawınıń arka bólimi jaylaskan. İslandiyalıq Barikal difressiyanıń orayında jaylasıp. İslandiya jumsak klimatı menen xrakterli. Qısta +1 -3º jazda +10º jıl dawamında ıǵallı boladı, jawın shashın-100 mm Ortasha poyastıń túslik bóliminde qıs jumsaq hámjazǵı temperatwra joqarı boladı. Ortasha poyasta arqa gorrallıq hám túslikten suboryallıq rayonların ajratadı.
Shıǵıs Evropa ásirese Dunay boyındaǵı tegisliklerde kontinentallı klimat az jawın shashın xarakterli. 400-600 mm. Bálent jazgı temperatwra ıǵallanıwdıń pást koypitsentin anıqlaydı sonıń ushın tez tezden qurǵaqshılıq bolıp turadı.
Subtropikalıq poyasta pereniy. Apeniyn balkan yarım atawı jaylasqan hám Frantsiyanıń túslik jaǵalawları. İyul ayınıń temperatwrası +20⁰ +28⁰. Qısta Atlantikadan tsiklonlar basıp kiredi, olar kóp jawın shashın alıp kiredi. Yanvar ayınıń temperatwrası+4⁰ +10⁰. Bul poyasta kontinental hám teńizge ajratıladı. Teńizli klimat yarım atawlardıń batıs rayonlarına kontinen tallıq klimat shıǵıs hám túslik rayonlarına xarakterli.
Ayırmashılıǵı jawın shashın muǵdarı menen belgilenedi, batıs rayonlar-1000 –1500mm shıǵısta 400-500 mm.
Tawlarda bálentlik poyaslıǵı anıq ajratıladı ásirese alp tawlarında.
Evraziyanıń dáryalaprı barlıq okeanlardıń basseyinleriine tiyisli, jánede jer sharında eń úlken ishki Aǵım oblastı menen xarakterli kontinettiń 30 protsent terretoriyasın iyelep tur.
Evraziyanıń ishki suwlarınıń tegis emes bólistiriliwi keskin klimat ayırmashılıqlarǵa, jawın-shashın tegis emesligine baylanıslı.
Jawın-shashın muǵdarı eń kóp Hindistannıń, İndokıtay, Túslik Shıǵıs Qıtay, Malay arxipelagında-1500mm aslam jawın-shashın kóp boladı. Yaponiya atawı, Alpa, Skandinaviya tawlarında jawın shashın kóp bolıp keledi. Evraziya eń qurǵaq regionlarında Araviya yarım atawı, İran tawlıǵı, Orta Aziya da jawın shashın muǵdarı 100 mm shekem.
Evraziyada hár qıylı tiptegi dárya sistemaları hám dáryalardıń rejimleri qáliplesken. Evropanıń territoriyası kúshli tilkimlengenligi ushın, bul jerde Aziya bólimindegidey iri dáryalar payda bolmaǵan, Evropanıń eń iri dáryası Dunay, Aziya dáryalarına salıstırǵanda orta dárya bolıp keledi. Evropanıń dáryaları gidroenergetikalıq múmkinshilikleri boyınsha Aziyanıń dáryalarınan jarlı.
Evropada azıqlanıw rejimi hám dárya alablarınıń morfologiyası boyınsha dáryalardı kóplegen tiplerdi ajıratadı.
Evropanıń arqa bóliminde dáryalar qardıń eriwinen azıqlanadı, sonıń ushın %inlyandiya, Shvetsiya dáryalaı (Turis Elv, Onterman Elven, Ouluioki h.t.b.) báhárdiń aqırında ya erte jazda tolıq boladı. Qarlı azıqlanıw Alpalıq, %ireneylik hám Karpatlıq orta tawlıqlardıń dáryalarında bálent tawlı poyasta dáryalar muzlıqlardan azıqlanadı. Mıs: Reyn, Rona, İnna, Savva h.t.b. dáryalar.
Oraylıq hám Túslik Evropa jawınnan azıqlanǵan dáryalar keń tarqalǵan Evropanıń Atlantika boyındaǵı rayonlarınıń dáryaları Arqa %rantsuz, Hindistan, Germaniya oypatlarında(Luara, Sena, Somma, Reynniń tómengi aǵısı, Veder h.t.b.) hám Ullıbritaniyada (Temza, Severn) klimattıń okeanlar tipinde jaylasqan, sonıń ushın barqulla tolı boladı.
Polsha tegisliginiń, orta hám tómengi Dunay oypatlardıń dáryaları, jazda,aǵımınıń oǵada bólimin puwlanıwshılıqqa jumsaldı: jazǵı sezonda suwdıń qáddi dáryalarda tómen boladı. Bul dáryalarda qısqı qáddide pás boladı. Suw qáddiniń maksimumi báhárde boladı, qardıń tez eriwi menen baylanıslı.
Suw qáddiniń máwsimli terbelisi keskin jer orta teńizli dáryalarda kórinedi-Gibr, Arno, Huqar h.t.b. Bul regionda jawın shashın rejimi anıq máwsimler boyınsha bólinedi. Qıs ıǵallı, jaz qurǵaq. Jazda dáryalar qurıp qaladı. Geypara dáryalardıń qıstaǵı suw kólemin jazǵı menen salıstırǵanda 100-200 ese kemeyedi.
Evropanıń eń úlken dáryası Dunay: L-2850 km S_bas q817 mıń km². Azıqlanıw rejimii hám dárya alabınıń morfologiyasınıń ózgeshelikleri boyınsha, Dunaydı birneshe bólimge ayıradı: joqarı aǵıs salalarınan Vena qalasına shekem, orta aǵısı Venadan-Temir Dárwazaǵa shekem, tómengi aǵısı: Temir darwaza quyar jerine shekem. Dunay Shvartsvald tawlarınan baslanadı. Joqarǵı bóliminde tawlı dárya bolıp aǵadı.
Evropanıń ekinshi dáryası Reyn 1320 km.
Soraw hám tapsirmalar

1. 
   Evraziya materiginde qanday klimat poyaslari qáliplesken?
   
2. 
   Evraziya materiginde jawin-shashinniń bólistiriliwi qanday?
   
3. 
   Evraziya materiginde qanday dárya hám kóllerdi bilesiz?