1. Fanning maqsad va vazifasi. Kimyo fanining tarixi

Stexiometrik  qonunlar.  Stexiometriya  kimyoning  reaksiyaga  kirishayotgan  moddalar 

orasidagi  massa  va  hajmiy  nisbatlar  ko‟rib  chiqiladigan  bo‟limidir.  «Stexiometriya»  so‟zi 

grekchadan tarjima qilinganda «tarkibiy qism» va «o‟lchayman» degan ma‟nolarni anglatadi. 

 

Stexiometriyaning  asosini  stexiometrik  qonunlar:  moddalar  massasining  saqlanish 

qonuni,  ekvivalentlar  qonuni,  karrali  nisbatlar  qonuni,  hajmiy  nisbatlar  qonuni  va  Avagadro 

qonuni tashkil etadi. 

 

Moddalar  massasining  saqlanish  qonuni.  M.V.Lomonosov  reaksiya  uchun  olingan 

---

modda  va  reaksiya  natijasida  hosil  bo‟lgan  mahsulotlarning  og‟irligini  o‟lchash  yo‟li  bilan 

kimyoviy  reaksiyalarning  borishini  o‟rgandi.  Natijada  u  birinchi  marta  1748  yilda  moddalar 

massasining  saqlanish  qonunini  ta‟rifladi,  1756  yilda  metallarni  og‟zi  kavsharlab  berkitilgan 

idish (retotta)da qizdirish yo‟li bilan bu qonunni to‟g‟riligini tajribada isbotladi: 

 

Reaksiyaga  kirishayotgan  moddalarning  massasi,  reaksiya  natijasida  hosil  bo‟ladigan 

moddalarning mas- sasiga teng bo‟ladi. 

 

1789  yilda  Lomonosov  ishidan  bexabar  holatda,  fransuz  kimyogari  A.L.Lavuaze  ham 

moddalar massalari saqlanish qonunini e‟lon qildi: 

 

Kimyoviy  reaksiyapaytida  faqatgina  reaksiyada  ishtirok  etayotgan  moddalar 

massalarigina  o‟zgarmay  kol-  masdan,  ular  tarkibiga  kiruvchi  elementlar  massalari  ham 

o‟zgarmasdan qoladi. 

 

1905 yilda Albert Eynshteyn (nemis olimi) jism massasi (m) bilan uning energiyasi (E) 

orasidagi  bog‟lanishni  ko‟rsatish,  moddalar  massasining  saqlanish  qonuniga  faqat  oddiy 

kimyoviy  jarayonlar  bo‟ysunishini,  yadroviy  reaksiya-  lar  esa  bunday  qonuniyatdan 

chetlanishini ko‟rsatdi. Ya‟ni: 

AE = Am • c

2

 

bu yerda: AE - energiya o‟zgarishi; 

Am - massa o‟zgarishi; 

c - yorug‟lik tezligi (vaakumda 300 000 km/sek ga teng). 

 

Energiya o‟zgarishi kichik qiymatli bo‟lganda massa uzgarishi nolga yaqinlashadi, ya‟ni 

o‟zgarmaydi.  Yadro  reaksiyalarida  esa  energiya  o‟zgarishi  juda  yuqori  qiymatli  bo‟lganligi 

uchun massa o‟zgarishi sezilarli o‟zgarishini ko‟rish mumkin. 

 

Eynshteynning  bu  tenglamasi  makro  jismlar  uchun  ham,  mikrozarrachalar  (masalan, 

elektronlar, protonlar) uchun ham taalluqlidir. 

 

Tarkibning doimiylik qonuni. A.Lavuaze 1781 yilda karbonat angidrid gazini 10 xil usul 

bilan hosil qildi va gaz tarkibida uglerod bilan kislorod massalari orasidagi nisbat 3:8 ekanligini 

aniqladi.  Bunga  asoslanib  A.Lavuaze  har  qanday  kimyoviy  toza  moddani  tashkil  etuvchi 

elementlarning  massalari  o‟zgarmas  nisbatda  bo‟ladi,  degan  xulosa  chiqardi.  Bu  xulosa 

tarkibning doimiylik qonunidir. 20 yil davomida bu qonunning to‟g‟riligini barcha olimlar e‟tirof 

etdilar.  Lekin  1803  yilda  fransuz  olimi  Bertole  qaytar  reaksiyalarga  oid  tadqiqotlar  asosida, 

kimyoviy reaksiya vaqtida hosil bo‟ladigan birikmalarning miqdoriy tarkibi moddalarning massa 

nisbatlariga  bog‟liq  bo‟ladi,  degan  xulosa  chiqardi.  Bu  xulosaga  dalil  sifatida  bir  qancha 

analizlarning natijalarini keltirdi. 

 

J.L.Prust  Bertolening  yuqoridagi  xulosasiga  qarshi  chiqdi.  Kimyoviy  toza  moddalarni 

puxta  analiz  qildi  va  toza  birikmalarning  miqdoriy  tarkibi  bir  xil  bo‟lishini  o‟zining  juda  ko‟p 

analizlari  bilan  isbotladi.  1809  yilda  kimyoning  asosiy  qonunlaridan  biri  tarkibning  doimiylik 

qonuni quyidagicha ta‟riflandi: 

 

Har  qanday  kimyoviy  toza  birikma  olinish  usulidan  qat‟iy  nazar,  o‟zgarmas  miqdoriy 

tarkibga ega. 

 

Toza  suv  tarkibida  11,11%  vodorod  va  88,89%  kislorod  bo‟lib,  suv  O°C  da  muzlaydi, 

100°C da qaynaydi. Uning 4°C dagi zichligi 1000 kg/m

3

 yoki 1 g/sm

3

 ga teng. 

 

Bertolening o‟zgaruvchan tarkibli birikmalar mavjudligi haqidagi ta‟limotini XX asrning 

boshlarida  akademik  N.S.Kurnakov  rivojlantirdi.  U  qotishmalar  va  eritmalarda  haqiqatan  ham 

o‟zgaruvchan tarkibli birikmalar bo‟lishini isbot qildi va ularni bertolidlar deb atadi, o‟zgarmas 

tarkibli birikmalarni esa daltonidlar deb atadi. 

---

 

Tarkibning  doimiylik  qonuniga  faqat  molekula  holidagi  gaz,  suyuqlik  va  oson 

suyuqlanadigan  qattiq  moddalar  bo‟ysunadi.  Atom  tuzilishga  ega  bo‟lgan  kristall  moddalar  va 

yuqori molekulyar birikmalar bo‟ysunmasligi mumkin. 

 

Tarkibning doimiylik qonunini quyidagicha ta‟riflash mumkin: 

 

Har qanday quyi  molekulyar birikma, o‟zining  olinish  usuli  va sharoitidan qat‟iy nazar 

o‟zgarmas tarkib bilan ifodalanadi. 

 

Karrali  nisbatlar  qonuni.  Karrali  nisbatlar  qonuni  1808  yilda  Dalton  tomonidan 

yaratilgan. 

 

Agar  ikki  element  o‟zaro  ta‟sirlashib  bir  necha  birikmalar  hosil  qilsa,  elementlardan 

birining  shu  birikma-  lardagi  ikkinchi  elementning  bir  xil  massa  miqdoriga  to‟g‟ri  keladigan 

massa miqdorlari o‟zaro kichik butun sonlar nisbati kabi nisbatda bo‟ladi. 

 

Bu  xulosa  tez  orada  eksperiment  yo‟li  bilan  isbotlandi.  Dalton  o‟sha  zamonda  ma‟lum 

bo‟lgan  ikkita  uglevodorod  metan  bilan  etilen  tarkibini  tekshirib  (1-jadval)  uglerodning  bu 

birikmalarida bir og‟irlik qism vodorodga to‟g‟ri keladigan og‟irlik miqdorlari o‟zaro 3:6 yoki 

1:2 nisbatda bo‟lishini topdi. 

 

Karrali nisbatlar qonunidan ikkita muhim xulosa kelib chiqadi: 

 

1. Bir xil elementlardan hosil bo‟lgan birikmalar o‟z og‟irlik tarkiblari jihatidan odatda, 

bir-biridan  katta  farq  qi-  ladi.  Masalan,  azot  oksidlarida  bir  og‟irlik  qism  azotga  0,57  og‟irlik 

qism  kislorod,  yoki  bundan  2-5  barobar  or-  tiq  kislorod  to‟g‟ri  keladi.  Demak,  ma‟lum 

elementlardan  hosil  bo‟lgan  birikma  xuddu  shu  elementlardan  tuzil-  gan  boshqa  birikmaga 

aylantirilganda, tarkib to‟satdan (sakrash bilan) o‟zgaradi. 

 

2. Birikadigan elementlar orasidagi miqdoriy nisbatlarning o‟zgarishi hamma vaqt yangi 

sifat paydo bo‟lishiga olib boradi. Masalan, azot oksidlari (N

2

O, NO

2

, N

2

O

5

 va b.) garchi bir xil 

elementlardan tuzilgan bo‟lsa ham si- fat jihatdan bir-biridan farq qiladi. Bunday farq tabiatning 

umumiy qonuniga — miqdorning sifatga o‟tish qonuniga yaqqol misoldir. 

 

Ekvivalentlar qonuni. 1804-1814 yillardagi Rixter, Dalton va Vollastonlarning tajribalari 

natijasida ekviva- lentlar qonuni aniqlandi. Qonun quyidagicha ta‟riflandi: 

 

Reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  massalarining  nisbati  ularning  ekvivalentlari  nisbatiga 

teng, yoki, hamma moddalar ekvivalent nisbatlarda ta‟sirlashadi. 

 

Kimyoviy ekvivalentni quyidagicha ifodalash kiritilgan: 

 

1  o.q.  vodorod  yoki  8  o.q.  kislorod  bilan  birika  oladigan  yoki  o‟rin  almashina  oladigan 

modda miqdori shu moddaning kimyoviy ekvivalenti deyiladi. 

 

Moddaning  kimyoviy  ekvivalentini  bilish  uchun  uni  tashkil  qiluvchi  elementning 

kislorodli yoki vodorodli birikmasini bilish kerak. 

E=A = M 

n n 

bu yerda: E - ekvivalent; 

A  yoki  M  -  atom  yoki 

molekulyar 

massa; 

n 

- 

valentligi 

yoki 

asosligi 

(negizliligi).