1. Fizika pa’ni. Fizikalıq izertlew usılları, gipoteza, teoriya, a’meliyat

Absolyut qattı dene dep qa’legen eki tochkası arasındag’ı aralıq onın’ qozg’alısı dawamında o’zgermeytug’ın denege aytıladı. Ta’biyatta absolyut qattı denenin’ o’zi joq. Bizge beligili h’a’r qanday qattı dene sırtqı ku’sh ta’sirinde deformatsiyalanadı, yag’nıy geometriyalıq o’lshemleri, forması qandayda bir da’rejede o’zgeredi. Biraq qoyılg’an ma’selenin’ a’h’miyetine qarap ko’p h’allarda deformatsiya na’tiyjesinde bolatug’ın o’zgerislerdi esapqa almasada boladı. Absolyut qattı dene h’a’r qanday makroskopik dene sıyaqlı bir-biri menen qattı baylanısqan materiallıq tochkalar sistemasınan ibarat dep qaraladı.

Suyıqlıqlarda, gazlarda denelerdin’ qozg’alısın h’a’m de ten’salmaqlıg’ın u’yreniwde u’zliksiz ortalıq tu’sinigi qollanıladı. Bizge belgili, h’a’r qanday materiallıq dene atom h’a’m molekulalardan quralg’an bolıp, diskret du’ziliske iye. Biraq ma’seleni a’piwayılastırıw maqsetinde zattı u’zliksiz ortalıq dep qarap, onın’ atom h’a’m molekulalardan du’zilgenligi itibarg’a alınbaydı.

Denelerdin’ qozg’alıs nızamların u’yreniwde ken’islik h’a’m waqıt tu’siniklerin anıq ko’z aldımızg’a keltiriw u’lken a’h’miyetke iye. Bizge belgili, barlıq materiallıq deneler ko’lemge iye bolg’anlıqları ushın olar belgili orındı iyeleydi h’a’m bir-birlerine salıstırg’anda qandayda bir jag’dayda jaylasqan boladı. Dene o’z qozg’alısı na’tiyjesinde h’alatların(orınların) o’zgertedi. Bul o’zgeris, ta’biyiy tu’rde, ken’islikte bolıp o’tedi h’a’m ma’lim waqıt aralıg’ında a’melge asadı. Ha’r qanday mexanikalıq protsess bazı bir waqıt aralıg’ında ken’islikte bolıp o’tedi. Waqıt-h’a’diyselerdin’ izbe-iz o’zgeris ta’rtibin an’latatug’ın fizikalıq shama. Deneler qozg’alısın ken’islik h’a’m waqıttan ajratılgan h’alda ko’z aldımızg’a keltirip bolmaydı.

Qozg’alıstın’ kinematikalıq sıpatlaması degende denenin’ qa’legen waqıtta ken’isliktegi h’alatın basqa bazı bir denege salıstırg’anda anıqlaw tu’siniledi.

№a’legen momentte denenin’ ken’isliktegi h’alatın anıqlawda qollanılatug’ın waqıttı o’lshewshi a’spab (ma’selen,saat) h’a’m sanaq bası(O tochka) menen baylanıslı koordinatalar sisteması sanaq sisteması delinedi.

Fizikalıq h’a’diyselerdi u’yreniw ta’jriybe tiykarında baslanadı. *a’diyselerdi ta’biyiy sharayatlarda u’yreniw tiykarında ta’jriybe arttırıw- baqlaw dep, h’a’diyselerdi jasalma sharayatta, yag’nıy laboratoriya sharayatlarında a’melge asırıp ta’jriybe o’tkeriwdi bolsa eksperiment dep ataymız. !lbette, eksperiment baqlawg’a salıstırg’anda bir qatar jetiliskenliklerge iye. Birinshiden, eksperimentte mag’lıwmat alıw ushın sarıplanatug’ın waqıttı tejew mumkin. Ma’selen, ta’biyiy sharayatlarda bazı bir h’a’diyse bolıwı ushın bir neshe sutkalap, h’a’tteki aylap ku’tiwge tuwra keledi. Laboratoriyalarda bolsa bul h’a’diyseni qa’legen waqıtta a’melge asırıw mu’mkin. Ekinshiden, ta’biy sharayatlarda a’melge asıp atırg’an ta’jriybede h’a’diysege bir neshe faktorlardın’ ta’siri boladı. Laboratoriyada bolsa jasalma ra’wishte sonday sharayatlar jaratıw mu’mkin, na’tiyjede faktorlardan tek birinin’ o’zgerisi h’a’diysenin’ o’tiw protsessine qanday ta’sir ko’rsetiwin tekseriw imka’niyatı tuwıladı. Basqacha etip aytg’anda, eksperimentte “tazaraq sharayatlar” jaratıw mumkin. Bul bolsa ta’jriybede anıqlanıp atırg’an shamalardı anıg’ıraq o’lshewge imka’niyat jaratadı.

Ulıwma, ta’jriybe degende faktlardı anıqlaw g’ana emes, ba’lki faktlardı sistemag’a keltiriw, h’a’diyse yaki protsessti xarakterlewshi fizikalıq shamalar arasındag’ı baylanıstı sapa, mug’dar jag’ınan anıqlawdı tu’siniw lazım.

Ta’jriybelerde jıynalg’an mag’lıwmatlar h’a’diyseni tu’sindiriw ushın gipotezalar jaratıwg’a tiykar bolıp xızmet etedi. Gipotezanı logikalıq rawajlandırıw na’tiyjesinde payda bolatug’ın juwmaqlar ta’jriybelerde tastıyıqlanbasa, bunday gipoteza sınawdan o’tpegen, yag’nıy qa’te gipoteza esaplanadı.

Kerisinshe, gipotezadan kelip shıg’ıwshı na’tiyjeler ta’jriybelerde tastıyıqlang’an jag’dayda gipoteza fizikalıq teoriyag’a aylanadı. Fizikalıq teoriya bir tarawdag’ı bir qatar h’a’diyselerdi, olardın’ mexanizmlerin h’a’m nızamlılıqların tu’sindire alıwı kerek. Bunnan tısqarı, fizikalıq teoriya ushraspag’an jan’a h’a’diyselerdi aldınnan aytıp bere alıw mu’mkinshiligine iye bolıw kerek. Eger bul jan’a h’a’diyseler ta’jriybede esapqa alınsa, teoriya ja’ne sınawdan o’tken boladı.
2. Fizika pa’ninin’ basqa pa’nler menen baylanısı. Fizika h’a’m texnika.
Fizika bizin’ eramizdan aldınraq payda bolg’an pa’n, usı waqıtta onın’ quramına h’a’zir ximiya, astronomiya, biologiya, geologiya dep atama alg’an bir qatar ta’biyiy pa’nler h’a’m kirgen. Keyinshelik, olar g’a’resiz pa’nler da’rejesinde payda bolg’an. Ulıwma, fizika h’a’m basqa ta’biyiy pa’nler arasında keskin shegara joq. Bul so’zlerdin’ da’liyli sıpatında ximiyalıq fizika, geofizika, biofizika sıyaqlı birlesken pa’nlerdin’ payda bolıwın ko’rsetiw mumkin. Basqacha etip aytg’anda, fizikanı barlıq ta’biyiy pa’nlerdin’ fundamenti dep esaplaw mumkin. Sonın’ ushın Abu Rayxan Beruniy h’a’m Abu Ali ibn Sino sıyaqlı ullı alımlarımızdın’ ilimiy miyraslarında fizikag’a tiyisli bir qansha original pikirler tabılıp atır.

Fizikanın’ h’a’m texnikanın’ rawajlanıwı o’zara tıg’ız baylanıslı. A’jayıp fizikalıq jan’alıqlar erteme-keshpe texnikada u’lken o’zgerisler jasaydı. Ma’selen, elektromagnit tolqınlardı tarqatıw h’a’m esapqa alıw, yag’nıy radiobaylanıstın’ payda bolıwı radiotexnikanı rawajlandırdı. Ekinshi mısal, neytronlar h’a’m olar ta’sirinde awır yadrolardın’ bo’liniwinin’ ashılıwı yadrolıq energetikag’a tiykar saldı. O’z gezeginde texnikanın’ rawajlanıwı fizikanın’ rawajlanıwın ku’sheytiwshi tiykarg’ı sebeptin’ biri. Birinshiden, texnika fizika pa’ni aldına jan’a wazıypalar qoyadı. Ekinshiden fiziklerdi jan’a materiallar, anıg’ıraq a’spablar h’a’m qurılmalar menen ta’miynleydi. Ma’selen, h’a’zirgi waqıtta yadrolıq izertlewlerdi zamanago’y texnikanın’ rawajlanıwın o’zinde toplag’an qurılmalarsız (yadrolıq reaktor, sinxrofazatron, yarımo’tkizgishli mikrosxemalar, elektron-esaplaw mashinalar) ko’z aldımızg’a keltirip bolmaydı. A’lbette, fizika pa’ni erisip atırg’an utıslar filosofiyalıq du’nyaqaraslardı da rawajlandıradı.

Pa’nnin’ rawajlanıwı menen ta’biyatta bolıp o’tiwshi h’a’diyselerdin’ ma’nisin an’lawda insan bilimi bayıp baradı. Ta’biyiy pa’nlerge, a’sirese fizikag’a, juwmaqlang’an pa’n dep qaraw mumkin emes. Fizika pa’ni u’zliksiz rawajlanıp baradı, bul rawajlanıw protsessinde fizikalıq tu’sinikler, nızamlılıqlar bayıydı h’a’m teren’lesedi. Materiya du’zilisi h’aqqındag’ı bazı bir fizikalıq ko’zqarastı juwmaqlang’an dep esaplaw mumkin emes.

Fizikalıq ko’zqaraslar obektiv reallıqtan shama menen alıng’an nusqa (kopiya) bolıp, olar ko’p qırlı h’aqıyqattın’ ayırım basqıshların sa’wlelendiredi.

Sonın’ ushın dialektik materializm pozitsiyasınan fizika utıslarına jaqınlasıw “krizis”lerdi joq etedi h’a’m pa’nnin’ rawajlanıwına ja’rdemlesedi. O’z gezeginde, fizikanın’ utısları dialektik materializmnin’ rawajlanıwına u’lken g’ana u’lesin qostı. Fizika pa’ninin’ rawajlanıwı basqa pa’nlerdin’ rawajlanıwına da u’les qosıp atır. Ma’selen, ximiya h’a’m biologiya pa’nlerinde aqırg’ı ashılg’an jan’alıqlardın’ ko’pshiligi teoriyalıq h’a’m ekspermental fizika metodlarına su’yengen h’alda a’melge asıp atır. Sonın’ ushın h’a’m S.İ. Vavilov fizikanı zamanago’y pa’nnin’ “shtabı” dep atag’an.
3. Fizikalıq shamalar h’a’m olardın’ o’lshem birligi

1960 jıl oktyabrde fizikalıq shamalardın’ Xalıqara Sisteması qabıl etildi. 1961 jıldın’ 24-avgustinde «Sistema İnternatsionalnaya» so’zlerinin’ bas h’a’ripleri boyınsha Sİ ta’rizde belgilengen birlikler sisteması tastıyıqlandı. Sİ da jeti tiykarg’ı birlik h’a’m eki qosımsha birlik qabıl etilgen.

• 
  Tiykarg’ı birlikler:
  
  •