1. Fuqarolik tushunchasi O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligining huquqiy asoslari Inson va fuqaro huquqlari

Fikr yuritiSh va uni ifodalaSh erkinligi faqat davlat siri va boshqa sirlarga taalluqli bo‘lgan taqdirdagina qonun bilan cheklaniShi mumkin”
O‘zbekistonda har bir insonni o‘z erkinligini, xohlagan turmuSh tarzini ta’minlaSh maqsadida har kim fikrlaSh, so‘z va e’tiqod erkinligiga ega. Har kim axborotni izlaSh, oliSh va uni tarqatiSh huquqiga ega, amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga qarShi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan boshqa cheklaShlar bundan mustasnodir.
Konstitutsiyamizning 30-moddasida mustahkamlab qo‘yiliShicha: “O‘zbekiston Respublikasining barcha davlat organlari, jamoat birlaShmalari va mansabdor Shaxslari fuqarolarga ularning huquq va erkinliklariga daxldor bo‘lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan taniShib chiqiSh imkoniyatini yaratib beriShi lozim”
Unga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasining barcha davlat organlari, jamoat birlaShmalari va mansabdor Shaxslari fuqarolarga ularning huquq va manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan taniShib chiqiSh imkonini yaratib beriSh lozim.
Bu erkinliklar insonni jamiyatdagi eng oliy qadriyat va undagi turli jarayonlarning sababchisi va amalga oShiruvchi sub’ekti sifatida tan oladi.
Konstitutsiyamizning 31-moddasida mustahkamlab qo‘yiliShicha: “Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan diniga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qaraShlarni majburan singdiriShga yo‘l qo‘yilmaydi”
Vijdon erkinligi demokratik huquqiy davlat yutug‘i bo‘lib, insonni erkin o‘z turmuSh tarzini ShakllantiriShi uchun xizmat qiladi.
Shaxsiy huquq va erkinliklar guruhining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
Ular o‘z mohiyatiga ko‘ra inson, ya’ni har bir Shaxsning huquqlari hisoblanib, uni qaysi davlat fuqaroligiga mansub ekanligi bilan bog‘liq bo‘lmaydi.
O‘zbekiston demokratik huquqiy davlat quriSh yo‘liga o‘tiShi ijtimoiy iqtisodiy huquqlarga yangicha yondaShiShi eski andozalardan voz kechiSh hamda jahon tajribasini hisobga oliShni ob’ektiv asosda talab qilmoqda.
Yuridik adabiyotlarda qayd etiliShicha iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar inson huquq va erkinliklarining uchinchi guruhiga kiradi. «Eng asosiy ijtimoiy institut bo‘lgan mulkka (asosan, xususiy mulkka) munosabatning o‘zgariShi – deb ta’kidlaydi I. A. Karimov, butun jamiyatni va xususan, iqtisodiy hayotni demokratiyalaShning boSh bo‘g‘ini bo‘ldi. Jamiyatni siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy yangilaSh asosan yangi mulkchilik munosabatlari orqali o‘tadi»
Darhaqiqat, mamlakatimiz mustaqillikka eriShganidan so‘ng, mulkchilik Shakllari o‘zgariShi bilan, insonning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari sohasida butunlay tub o‘zgariShlar yasaldi.
Mulkka egalik huquqi, iShsizlikdan himoyalaniSh huquqi, mehnatning oqilona Shart - Sharoitlariga ega bo‘liSh huquqi, madaniyat yutuqlaridan foydalaniSh huquqi va boshqalar yangi Konstitutsiyada ilk bor mustahkamlandi. Boshqa huquq va erkinliklar (mehnat, ta’lim oliSh, ijtimoiy ta’minot huquqlari, ilmiy texnika, ijod erkinligi va boshqalar) hozirgi zamon va kelajakni hisobga olgan holda mazmunan boyitildi.
Jumladan, Konstitutsiyaning 36-moddasiga muvofiq "Har bir Shaxs mulkdor bo‘liShga haqli. Bankka qo‘yilgan omonatlar sir tutiliShi va meros huquqi qonun bilan kafolatlanadi" deyilgan. Mazkur normaning qonun yo‘li bilan mustahkamlaniShi ijtimoiy taraqqiyotga keng yo‘l ochib beradi. YUqorida qayd etib o‘tganimizdek O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko‘ra har bir Shaxs mulkdor bo‘liShga haqli, ya’ni biror bir nomoddiy, moddiy ne’matga egalik qilishi, undan foydalaniShi va tasarruf qilishga haqli. Insonning bu huquqi Fuqarolik Kodeksi, korxonalar to‘g‘risidagi va boshqa bir qancha qonunlarda o‘z ifodasini topadi.
Mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o‘tiSh jarayonida olib borilayotgan tub islohotlari mulkchilik munosabatlarida ma’lum o‘zgariShlarni taqozo etdi. Uning Shakllarini o‘z qonunlariga mos qilib va o‘z talablariga javob bera oladigan qilib o‘zgartiriSh zarurligini ko‘rsatdi. Bozor munosabatlari davrida yuz bergan bu o‘zgariShlar mulkchilikning asl mazmunini qaytariSh, ularni idealogik nazarlar va yo‘ldan holi etiSh, hamda har bir mulkdorga o‘z kuchiga iShonchni tiklaShdan iboratdir.
Mulkdor bo‘liSh huquqining Respublikamiz qonunchiligida joriy etiliShi va tadbirkorlik faoliyatining rivojlaniShi fuqarolarni tadbirkor, iShbilarmon va har qanday xo‘jalik faoliyatini yurita oladigan menedjer kadrlar bo‘lib etishiShi bilan bog‘liqdir. Bu o‘ta markazlaShgan, ma’muriy yakka hokimlikka asoslangan davlat mulkini uning tasarrufidan chiqariSh va xususiylaShtiriShga olib keladi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37 – moddasida ko‘rsatiliShicha: “Har bir Shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlaSh, adolatli mehnat Sharoitlarida iShlaSh va qonunda ko‘rsatilgan tartibda iShsizlikdan himoyalaniSh huquqiga egadir.
Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o‘taSh tartibidan yoki qonunda ko‘rsatilgan boshqa hollardan taShqari majburiy mehnat taqiqlanadi”[24].
Asosiy Qomusimizda qayd etib o‘tilganidek O‘zbekiston Respublikasida har bir Shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlaSh, adolatli mehnat Sharoitlarida iShlaSh va qonunda ko‘rsatilgan tartibda iShsizlikdan himoyalaniSh huquqiga ega. Har bir inson o‘zi xohlagan, o‘zi tanlagan iShda mehnat qiladi. Biror iShni qilishga hech kim majbur qilinmaydi. Majburiy iShga jalb qilish mumkin faqat qonunda ko‘rsatilgan hollardagina.
Barcha fuqarolar dam oliSh huquqiga egadirlar. ISh vaqti va haq to‘lanadigan mehnat ta’tilining muddati qonun bilan belgilanadi. Bu to‘g‘rida Konstitutsiyamizda Shunday deyilgan: “YOllanib iShlayotgan barcha fuqarolar dam oliSh huquqiga egadirlar. ISh vaqti va haq to‘lanadigan mehnat ta’tilining muddati qonun bilan belgilanadi”
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 39 – moddasida ko‘rsatiliShicha: ”Har kim qariganda, mehnat layoqatini yo‘qotganda, Shuningdek boquvchisidan mahrum bo‘lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot oliSh huquqiga ega.