1. Gormonoidlar haqida tushuncha Dofaminning tuzilishi va funksiyalari

Reja:
1.Gormonoidlar haqida tushuncha

2.Dofaminning tuzilishi va funksiyalari

3.Prostaglandinlar va ularning organizmdagi ahamiyati

Gormonoidlar (hormao-harakatga keltirish, rag’batlantirish va iedos- ko’rish) -gormonlar kabi ta’sir ko’rsatadigan biologic faol moddalar, lekin gormonlardan farqli o’laroq, ular ichki sekretsiya emas, balki organ va to’qimalarda hosil bo’ladi.
Organizmda dofamin katexolaminlar almashinuvida noradrenalindan oldin alfa tirozindan hosil bo'ladi. Miyada dofaminoretseptorlar bilan bog'lanib, markaziy nerv sistemasida neyromediator vazifasini bajaradi. Dofaminoretseptorlar ikki turga D1(va D2 - retseptorlarga bo'linadi. D1- retseptorlar faoliyati dofaminni adenilatsiklaza fermenti, siklik AMF ning oshirishi bilan bog'liq. Dofamin asosan D2 - retseptorlarni qo'zg'atadi, bunda simpatik nervlar oxirida katexolaminlarning, ularning preganglionar tolasidan atsetilxolinning ajralishi chegaralanadi, gipofizdan prolaktin gormoni, jag' osti bezlaridan so'lak ajralishi kamayadi, trigger sohasining faolligi oshib boradi. Yuqori miqdorda dofamin D1retseptorlarni ham qo'zg'atadi, ular qo'zg'alganda ichak, charvi, buyrak, miya tomirlarining silliq mushaklari bo'shashadi. Dofaminoretseptorlarni qo'zg'atuvchi moddalar dofaminomimetik deb ataladi, ularga dofamin, apomorfin, bromokriptin kiradi. Neyroleptiklarda dofaminoretseptorlami falajlash xususiyati bor.

Dofamin dori modda sifatida sintetik yo‘l bilan olinadi, organizmga yuborilganda dofaminoretseptorlarni hamda yuqori miqdorda adrenoretseptorlarni qo'zg'atib, noradrenalinning granulalardan chiqishini oshiradi, ya’ni bilvosita adrenomimetik ta’sir ko'rsatadi. Dofamin noradrenalinga nisbatan kamroq bo‘lsa ham chetda joylashgan tomirlar qarshiligini, sistolik qon bosimini, yurak kuchini, yurakdan chiqadigan qon hajmini oshiradi, yurakning urish tezligi deyarli o‘zgarmaydi. Miokardning kislorodga ehtiyoji oshsa ham, toj tomirlarda qon aylanishi yaxshilanishi tufayli miokard kislorod bilan yetarli ta’minlanadi. Buyrak tomirlarining qarshiligi ham kamayadi, buyrak koptokchalarida filtratsiya jarayoni oshib boradi, mezenterial tomirlar ham kengayadi. Dofamin buyrak va mezenterial tomirlarga ta’siri bilan noradrenalin va adrenalindan farq qiladi.Dofamin kardiogen shok, o'tkir yurak yetishmovchiligini davolash uchun venalarga yuboriladi, gematoensefalik to'siqdan o'tmaydi, markaziy nerv sistemasiga deyarli ta’siri bo'lmaydi. Dofamin chala, gipoksiyada tug'ilgan chaqaloqlarda yurak va qon tomirlar tonusini tutib turadi, gipoksiyada tug'ilgan chaqaloqlarda kichik qon aylanishida ro'y beradigan gipertenziyani bartaraf qiladi. Dofamin chaqaloqlarning gematoentsefalik to'sig’idan osongina o'tib, markaziy nerv sistemasiga ta’sir etishi mumkin: chaqaloqlar organizmida dofamin sekinroq parchalanadi, yuqori miqdorda taxikardiya, aritmiya paydo qilishi, buyrak tomirlarini qisqartirishi mumkin.

Prostaglandinlar – gormonsimon ta’sir etadigan C 20 - poliеnli yog’ kislotalari hosilalari bo’lib, siklopеntеn halqasini saqlaydilar. Eritrositlardan tashqari hamma to’qima va hujayralarda hosil bo’ladi.
Yashash muddati juda qisqa, ta’sir etayotgan to’qimani o’zida sintezlanadi. – To’qima gormonlaridir.Tarkibiga qarab prostaglandinlar bir necha tipga bo’linadi; A,B,C,D,E,F,G,H.Prostaglandinlarning har bir tipi bir nechta seriyaga bo’linadi (PGE1, PGE2, PGE3) – qo’shbog’lar soniga qarab. Bundan tashqari OH–gruppani va siklopentan halqasini orientatsiyasiga qarab α, β- idekslari kiritiladi
(PGE2α).Tabiiy prostoglandinlar α – konfiguratsiyaga ega.
Prostaglandinlarning quyidagi vakillari uchraydi.Prostaglandin D2; prostaglandin E1; prostaglandin E2 prostaglandin F2; prostaglandin I2 (shuningdek, prostatsiklin deb ham ataladi). Prostaglandinlar o'ziga xos retseptorlari ustida ishlash orqali o'z harakatlarini bajaradilar; kamida sakkiz xil prostaglandin retseptorlari topilgan. Tanadagi turli organlarda ushbu retseptorlarning mavjudligi har bir prostaglandinning turli harakatlariga, ular qanday retseptorlarning o'zaro ta'siriga bog'liq bo'lishiga imkon beradi. Prostaglandinlar juda qisqa muddatli bo'lib, tanadan tezda ajralib ketadi. Ular faqat o'zlarining ishlab chiqarilgan joylari atrofida harakat qilishadi; bu o'z harakatlarini tartibga solish va cheklashda yordam beradi.Prostaglandinlarning organizmda o’zgarishidagi holatlar
Prostaglandinlarning yuqori darajasi shikastlanish yoki infektsiyaga javoban hosil bo'ladi va qizilo'ngach, shish, og'riq va isitma belgilari bilan bog'liq yallig'lanishni keltirib chiqaradi. Bu tananing oddiy davolanish jarayonining muhim qismidir.
Ammo, bu tabiiy javob ba'zan prostaglandinlarning ortiqcha va surunkali ishlab chiqarilishiga olib keladi, bu esa kiruvchi yallig'lanishni keltirib chiqaradigan bir necha kasalliklarga olib kelishi mumkin.
Biologik ta’siri. Odatda prostoglandinlar sAMF miqdorini ko’paytirib, u bilan bog’liq to’qimani moddalar almashinuvini va funksiyasini o’zgartiradi endokrin bezlarda sAMF miqdori oshganda ulardagi gormonlarni sintezi va sekretsiyasi stimullanadi. Buyrak usti bezida - steroid gormonlari sintezi va adrenalinnni sekretsiyasini; qalqonsimon bezda yodtironinlar sintezi, oshqazon osti bezida – insulinni sekretsiyasi.Akusherlikda prostaglandinlarning qo'llanishi 1970-yillarning boshlarida ularning kashf qilinganidan buyon tezkor tarzda rivojlana boshladi. Hozirgi kunda, ba'zi hollarda, prostaglandinlar uterin faoliyatining muhim mediatorlari ekanligi aniq. Haqiqatan ham, oksitotsin uchun ishlab chiqilganidan ko'ra, prostaglandinlarning roli uchun juda kuchli hol bo'lishi mumkin. Bachadonning silliq mushaklarining qisqarishida prostaglandinlarning asosiy vazifasi va bachadonning yetishtirish bilan bog'liq biofizik o'zgarishlar klinik jihatdan katta muammolarga ishora qiladi. Prostaglandinlar tanadagi deyarli barcha to'qimalar tomonidan ishlab chiqariladi va turli funktsiyalarda muhim xabarchilar yoki efektorlar bo'lib xizmat qiladi. Prostaglandinlarning myometriyal kontraktiliyani pasayishi uchun ishlab chiqarishni to'xtatishga urinishlari prostaglandinlarning xomilalik duktal oqim va renal qon oqishini ta'minlashdagi muhim roli bilan cheklanadi. Shu singari, prostaglandinlarni ishini kuchaytirish yoki noxush serviks pishib etish maqsadida qo'llash bu agentlarning ichak va miya, shu jumladan boshqa tizimlarga ta'siri bilan bog'liq. Biroq, prostaglandinlarni akusherlikdagi umumiy klinik muammolarga tatbiq etishda sezilarli yutuqlar mavjud. Prostaglandin F2-alfa: Prostaglandinlardan biri, silliq mushaklarning qisqarishi va bo'shashishi , qon tomirlarining kengayishi va torayishi, qon bosimini nazorat qilish va boshqalar kabi tananing keng funktsiyalarida ishtirok etadigan gormonga o'xshash moddalar guruhi. yallig'lanishni modulyatsiya qilish. Prostaglandin F2-alfa (PGF-2 alfa) barqaror prostaglandin bo'lib, bachadon va bronxial silliq mushaklarning qisqarishini rag'batlantiradi va ba'zi qon tomirlarida vazokonstriksiyani (siqilish) hosil qiladi.
Farmatsevtika sifatida PGF-2 alfa ning umumiy nomi dinoprostdir. U abortni qo'zg'atishda, o'tkazib yuborilgan abortdan keyin bachadonni evakuatsiya qilishda va hidatidiform molni davolashda qo'llaniladi .
Prostaglandinlar (Pg) - organizmda ba'zi muhim yog' kislotalaridan fermentativ vositalar bilan hosil bo'lgan va 20 a'zoli uglerod zanjirini o'z ichiga olgan lipid fiziologik faol moddalar guruhi. Prostaglandinlar aniq fiziologik ta'sirga ega vositachilardir. Ular faraziy prostanik kislotaning hosilalaridir. Prostaglandinlar tromboksanlar va prostatsiklin bilan birgalikda prostanoidlarning kichik sinfini tashkil qiladi, ular o'z navbatida eikosanoidlar sinfiga kiradi. Prostaglandinlar deyarli barcha to'qimalar va organlarda mavjud. Ular trombotsitlar, endoteliy, bachadon, mast hujayralari va boshqa hujayralar va organlarga ta'sir qiluvchi avtokrin va parakrin lipid vositachilaridir. Prostaglandinlar muhim yog 'kislotalaridan (EFA) sintezlanadi.



Xulosa
Ko'pgina gormonlardan farqli o'laroq, prostaglandinlar qon olib boriladigan bezdan ajralib chiqmaydi va tananing muayyan sohalarida ishlaydi. Buning o'rniga, ular kimyoviy reaktsiya orqali kerakli joyda va tanadagi deyarli barcha organlarda olib borilishi mumkin. Prostaglandinlar tana jarohati va kasallik bilan kurashishda juda ahamiyatga egadir. Prostaglantinlar juda qisqa muddat faoliyat korsatadi, tanadan tezda ajralib ketadi. Ular faqat o’zlari ishlab chiqariladigan joy atrofida tarqaladi.shikastlanish va infeksiyalarda prostaglandinlar kop miqdorda ishlab chiqariladi va isitma, og’riq va shishni yuzaga keltiradi.
Gormon hujayra mеmbranasi bilan bog’langan joyda glyukoza, aminokislotlar, ba’zi bir ionlar uchun o’tkazuvchanligini o’zgartiradi. Gormon mеmbrana transport sistеmasiga allostеrik ta’sir ko’rsatadi. Hujayrada glyukoza va aminokislotalar biokimyoviy jarayonlarga ta’sir etadilar. Mеmbranani ikki tomonidan ionlarning taqsimlanishini o’zgarishi - elеktrik potеntsialga va hujayra funktsiyasiga ta’sir etadi. Gormonlarni mеmbranali tur ta’sir etishi alohida holda kam uchraydi. Insulin misolida keltirish mumkin. Insulin bir vaqtni o’zida mеmbranali va mеmbrana hujayra ichki turlarda ta’sir etadi. Insulin membrana orqali ionlar, glyukoza va aminokislotalar transportini osonlashtiradi.
Qisqa qilib aytganda, gormonoidlar va prostaglandinlar organizmda oz miqdorda sintezlangani bilan ko’plab reaksiyalarni boshqaradi. Ularni sintezlanmasligi ko’plab patologik holatlarni keltirib chiqaradi.

Foydalanilgan adabiyotlar :

1 . Sobirova R.A. , AbrorovO.A. “Biologik kimyo”

2 . https://en.m.wikipedia.org/wiki/Prostaglandin

3 . https://www.ncbi.nlm.nih.gov/

4 . https://www.medicinenet.com/