1. Himoya zanjirida operativ tok manbalari O‘zgarmas operativ tok Operativ o‘zgaruvchan tok Himoya zanjirida operativ tok manbalari

14.1-rasm. Himoyani operativ zanjirini (boshqarish, qo‘shish, xabar berish zanjirlari) o‘zgarmas tok bilan ta’minlashning prinsipial chizmasi.
Boshqaruvchi (ballast) qarshilik RR asosiy (pq100, 108) va qo‘shimcha (pq120,128, 140) elementlarni bir xil zaryadlanish, zaryad ostida bo‘lish va razryadlanishini ta’minlaydi. Ballast qarshilik sifatida RZV-41 (40A, 4,5 kVt va 100 qarshilik va yuritmali) qo‘zg‘atishni boshqargich (regulyator vozbujdeniya) qo‘llaniladi.
Akkumlyator batareyalari hohlagan vaqtda etarli qiymatdagi kuchlanish va quvvat bilan operativ tok zanjirlarini ta’minlab tura oladilar va bunda asosiy tarmoqqa hech qanday bog‘liqlik yo‘q. SHuning uchun ular eng ishonchli manbalardan hisoblanadi.
Lekin bu akkumlyator batareyalari qimmat, ularni zaryadlash uchun maxsus qurilmalar kerak, maxsus joy va malakali xizmat talab etiladi. Bundan tashqari markazlashgan ta’minot bo‘lganligi sababli zanjirlarda murakkab, uzun va qimmatbaxo tok uzatuvchi simlar ishlatiladi.
SHuning uchun keyingi paytda o‘zgaruvchan operativ tok manbalari keng qo‘llanilmoqda.
Operativ o‘zgaruvchan tok
O‘zgaruvchan operativ tok manbalari bo‘lib tok, kuchlanish trans-formatorlari va o‘z extiyoj transformatorlari xizmat qiladi.
Tok transformatorlari operativ zanjirlarni qisqa tutashuv paytida ta’minlovchi eng mustaxkam manbalardan hisoblanadi. Tok transforma-torlarida himoyaning ishlash vaqtida quvvat ortadi va operativ zanjirlarin ishonchli energiya bilan ta’minlash mumkin.
Lekin tok transformatorlari shikastlanish va nonormal rejimlarda etarli quvvatni ta’minlab bera olmaydi. CHunki bu hollarda himoya qilinayotgan uchastkalarda tokni oshishi kuzatilmaydi. SHuning uchun tok transformatorlaridan neytrali izolyasiyalangan liniyalarda 1 fazali qisqa tutashuv bo‘lganda manba sifatida foydalanib bo‘lmaydi.
Kuchlanish transformatorlari va o‘z extiyoj transformatorlari qisqa tutashuv vaqtida operativ zanjirlarini ta’minlashga mo‘ljal-lanmaganlar, chunki qisqa tutashuv paytida liniya kuchlanishi birdan pasayib ketadi va ma’lum bir hollarda nolga teng bo‘lib qoladi.
YUqorida aytib o‘tilganlardan tashqari operativ tok manbasi sifatida oldindan zaryadlangan kondensatorlarni ishlatish mumkin.
Kondensator agar etarli kattalikdagi va uzoq vaqtga mo‘ljallangan razryad tokiga ega bo‘lsa, u himoyalarni shikastlanishining va nonormal holatlarining xarakter va turiga bog‘liq bo‘lmagan holda energiya bilan ta’minlashi mumkin.
Kondensatorni oldindan zaryadlanishi odatda elektr liniyada nonormal kuchlanish bo‘lganda amalga oshiriladi. Podstansiyada kuchlanish yo‘qolsa himoya zanjirini va avtomatlarni zaryadlangan kondensator yordamida energiya bilan ta’minlash mumkin.
Energiya bilan ta’minlash manbasining quvvati operativ zanjirlar tomonidan, ya’ni o‘chirgichlarning chulg‘amlari (qo‘shish va o‘chirish) tomonidan qabul qilinayotgan quvvatdan ko‘p bo‘lishi kerak.
Tok va kuchlanish transformatorlaridan foydalanilganda quvvat taqchilligi yaqqol kuzatiladi va bu ko‘p qiyinchilikka olib keladi. o‘chirgichni qo‘shish va uzish qisqa vaqt davom etib, bu vaqtda o‘lchov transformatorlari ishlatilishi mumkin.
Ish xolatida tok transformatorlaridan ta’minlanishni ikki xil usul va chizmasidan foydalaniladi:
a) operativ zanjirlarni tok transformatorlari tomonidan vositasiz ta’minlash;
b) operativ zanjirlarni yordamchi oraliq tok transformatorlari (OTT) vositasida ta’minlash.
Normal xolatda (14.2-rasm) o‘chirgichning o‘chirish chulg‘ami UCH2 rele 1 ning kontakti bilan shuntlangan. Qisqa tutashuv paytida rele 1 ishlaydi, uning kontakti uziladi va tok transformatorining toki UCH 2 ga ta’sir etib, uni xarakatga keltiradi.


14.2-rasm.Akkumlyator batareyalarining ulanish sxemalari.
Qisqa tutashuv sodir bo‘lganda rele dan qisqa tutashuv toki - Ir oqadi. Bu tokning ta’sirida rele ishlab, o‘z kontaktlari orqali OTT2 ning ikkilamchi chulg‘amini ulaydi. Buning natijasida o‘chirish chulg‘ami UCHZ orqali tok oqadi va o‘chirgich o‘chadi.
Operativ zanjirni ta’minlovchi manba bo‘lib OTT2 xizmat qiladi.
14.3 - rasmdan ko‘rinib turibdiki, OTT2 ikkilamchi chulg‘ami ajralgan rejimga ham hisoblangan.
14.3 rasmda kuchlanish yoki o‘z ehtiyoji transformatorlarining ulanish chizmasi berilgan.

14.3 – rasm. Operativ zanjirlarni kuchlanish TV va o‘z ehtiyoji o‘E transformatorlari orqali ta’minlash.
14.3 a) rasmdagi sxema faqat himoyaning operativ zanjirini ta’minlashga
14.3 b) rasmdagi sxema esa boshqarish va qo‘shish zanjirlarini ta’minlashga xizmat qiladi.
O‘zgarmas tok to‘g‘rilagich 2 yordamida to‘g‘rilanadi

Foydalanilgan Adabiyotlar.

1.Chernoborov N.V Releynaya zashita .Moskva, 1983 y.
2.Andreev V.A Releynaya zashita va avtomatik sistema elektrosnabjeniya .Moskva 1991 y.
3. Krivenkov V.V . Novella V.N. Releynaya zashita va avtomatik sistema elektrosnabjeniya .Moskva 1981 y.
4. P U E . Inspeksiya O’zenergonadzor-Toshkent.: 2007