1. I bob boshqaruv vazifa va turlari

1.3. Boshqaruv ilmining kelib chiqishi. Ilmiy usulning boshqaruv muammolariga muntazam ravishda qo‘llanilishi ilmiy boshqaruvning asosi bo ‘lgan. Ammo boshqaruv tafakkuri maktabi yaqinda kelib chiqqan. Boshqaruv ilmi Ikkinchi jahon urushi davrida Angliyada olimlar guruhi fuqarolar mudofaasi va o‘t ochish pozitsiyalari inshootlarini optimal joylashtirish, kemaga qarshi bombalarni portlatish chuqurligini va transport karvonlarining konvoyini optimizatsiyalash kabi murakkab harbiy masalalarni yechish topshirig‘ini olganda paydo bo‘lgan. 50 - 60-yillarda uslubiyot yangilanib, bir qator o ‘ziga xos usullarga aylanib sanoatda muammolami yechishda va har xil vaziyatlarda qaror qabul qilishda kengroq ishlatila boshladi. Bugungi kunda boshqaruv ilmining model va usullari quyidagi masalalarni hal qilishda ishlatiladi: shaharlarda transport oqimlarini boshqarish va aeroportlarda harakat jadvalini optim izatsiyalashda, universitetlarda sinf va auditoriyalar ish jadvallarini tuzishda, supermarket va univermag larda g ‘amlangan mollarni boshqarishda , mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishda, turli xil mahsulotlarning reklamasiga xarajatlari taqsimlashda, moddiy ta ’minlashni rejalashtirishda, zavodda turli xil mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun asbob-uskunalar va mehnat resurslarini taqsimlashda, mavsumga beysbol bo ‘yicha oliy liganing o ‘yin jadvalini tuzishda va h.k. Boshqaruv ilmining markaziy joyi tashkilot rahbarlarini tashkilotni bir butun holdagi narsa sifatida uning manfaatlari uchun tashkilot tarkibiy qismlarining o ‘zaro munosabatlari bilan bog‘liq muammolarini hal qilishda ilmiy asos bilan ta’minlashdan iborat. Bu hamma tashkilotlar 9 uchun muhimdir, lekin bu tamoyilni yirik tashkilotlarda qo’llash ixtisoslashtirishning yuqori darajasi tufayli qiyin bo’lishi mumkin. Cherchm en, Akoff va Arnofflarning tasdiqlashicha: «Tashkilotda har bir funksional birlik (bo'linma, bo‘lim yoki sektor) umumiy ishning bir qismini bajarishga majbur. Shu har bir qism tashkilotning umumiy maqsadlariga erishish uchun zarurdir. Biroq, mehnatning bunday taqsimlanishining natijasi har bir funksional bo’linma o ‘ziga tegishli bo’lgan maqsadlarini ishlab chiqishidan iborat. Masalan, ishlab chiqarish bo’limi, odatda, ishlab chiqarish chiqimlarini kamaytirish va ishlab chiqarish hajmini ko ‘paytirish bilan shug‘ullanadi.marketing bo‘limi sotish hajining birligi chiqimlarini minimumga keltirish va u hajmni maksimumga chiqarishga harakat qiladi. Moliya bo ‘limi tashkilotning sarmoya yo‘naltirish siyosatini optimizatsiya qilishga urinadi. Kadrlar bo’limi yaxshi ishchilarni minimal chiqimlarda yo’llash va ularni tashkilotda ushlab qolishga bor kuchini sarflaydi. Bu maqsadlar har doim ham mohiyati bo‘yicha bir-biri bilan kelishmasdan ko'pincha bir-biriga zid bo'ladi». Qaror qabul qilishni modellash va munosib usullar bo'yicha idora xizmatlari mutaxassislari maqsadlar farq qilishi munosabati bilan mumkin bo’lgan murosalarni baholashga harakat qilib qarama-qarshi maqsadlarning balansini ta ’minlab beradigan alternativ qarorlarni aniqlamoqdalar. Boshqa ilmiy nuqtayi nazaridan yondashuvni tushunish sizga idora mutaxassislari bilan muomala qilishga va tashkilot muammolarining unumli yechimini aniq ifoda qilib, ular bilan ishlashga yordam beradi.
Boshqaruv ilmining o ‘ziga xos xususiyatlari Bugungi kunda «boshqaruv ilmi», «qabul qilish ilmi», «tizimli tahlil», «tizimlar haqida ilm», lekin ko‘proq «operatsiyalar tadqiqoti» kabi bir-birini almashtiradigan tushunchalarni uchratish mumkin. Boshqaruv ilmining yondashish sifatida o ‘ziga xos xususiyatlari quyidagicha: — ilmiy usulning qo‘llamlishi; — tizimli yondashish; — modellar ishlatilishi. Ilmiy usul boshqaruv ilmiy maktabining amaliyotda birinchi bor ishlatilgan har qanday ilmiy tadqiqotning fundamental tadbiridir. U uch bosqichdan iborat. 10 Gipoteza noto‘g‘ri bo‘lsa Gipoteza to‘g‘ri bo‘lsa Relevant omillar haqida a’lumot 3. Gipolezani tekshirish — gipotezaning to‘g‘riligini aniqlash 1. Kuzatuv ma’lumotni yig‘ish va tahlil etish Qarorning yoki modelning bajarilishi 2. Gipotezani ifoda etish — kuzatuv m a’lumotlari bo'yicha tarkibiy qismlar o‘rtasida bog'liqlikni belgilash

1. 
   Kuzatuv. Gap muammo va vaziyat haqida axborotni obyektiv tarzda yig’ish va tahlil qilish ustida ketmoqda. Masalan, mahsulotlarga ehtiyoj va zaxiralar darajasi o ‘rtasidagi bog‘liqlik ko‘rib chiqilayotganda, rahbar zaxiralar darajasi ehtiyojga qarab o ‘zgarishini baholashi kerak. (Bugungi kunda ilmiy tahlilning bu va deyarli ham m a boshqa jihatlari, odatda, idora bo‘linmalari mutaxassislari tom onidan o ’tkaziladi). 2. Gipotezaning ifoda qilinishi. Gipotezani ifoda etayotib, tadqiqotchi mavjud imkoniyatlar (alternativlar), faoliyat (harakat) variantlari va vaziyat uchun ulam ing oqibatlarini aniqlaydi, shuningdek, ushbu kuzatuvlar asosida bo‘lgan prognozni qiladi. Maqsad — muammoning tarkibiy qismlari o'rtasidagi o ‘zaro bog‘liqlikni o ‘rn atish. Masalan, kuzatuv oy davomida ehtiyoj 10 foizga o'sganda zaxiralar kamayishini ko‘rsatsa, rahbar gipotezaga asoslanishi m um kin, qaysiki zaxiralarining muayyan miqdorga o ‘sishi ularning bunday vaziyatda qisqarishining oldini oladi. 3. Verifikatsiya. Verifikatsiyaning yoki gipotezaning to ‘g‘riligini tasdiqlanishining uchinchi bosqichida tadqiqotchi gipotezani qabul qilmgan qarorning natijalarini kuzatib tekshiradi. Bizning misolni davom ettirib, rahbar aslini olganda zaxiralar darajasini idora mutaxassisi taklif etgan miqdorga ko‘paytirishi mumkin. Agar bunda zaxiralar kamaymasa yoki haddan ziyod ko‘paymasa, gipotezani to ‘g‘ri deb tan olish kerak.
   

11 Agar har holda ehtiyojning o ‘sishi bilan m ahsulotlam ing yetishmasligi paydo bo‘Isa yoki zaxiralar shunchalar o ‘ssaki, ularni saqlash chiqimlari haddan ziyod bo‘lib qolsa, unda gipotezani noto‘g‘ri deb tan olish kerak. Bu holda, rahbar birinchi bosqichga qaytib, mavjud axborotga gipotezani tekshirish bosqichida yig‘ilgan axborotni va boshqa m a’lum otlarni qo‘shgandan keyin, yangi gipotezani ifoda qilishi kerak. Boshqaruv muammolarini hal etayotganda ilmiy usulni q o ‘llab turib shuni esda tutish kerakki, tashkilot - bu o ‘zaro bog‘langan qismlardan iborat ochiq tizimdir. Shuning uchun boshqaruvga ilmiy yondashishning ikkinchi xususiyati bo‘lib tizimli yondashish turadi. Boshqaruv ilmining uchinchi xususiyati - modellarni ishlatishdir. Modellashtirish ko‘p hollarda boshqaruv muammolarining murakkabligi va ilmiy tajribalarni real hayotda o ‘tkazish qiyinchiligi tufayli zarurdir. Modellashtirish — bizning muhokamada k o ‘p e’tibor berilgan konsepsiyadir. Ilmiy boshqaruv maktabining eng ko‘rinadigan va ehtimol eng yirik hissasi oddiy sabab-oqibatli baholash uchun judda murakkab vaziyatlarda obyektiv qaror qabul qilishga imkoniyat beradigan muqobil modellarni ishlab chiqishdadir. Bunday m odellarning ko‘pi shunchalik murakkabki, har bir o ‘rta rahbar mustaqil ravishda ularni ishlatishga qodir emas. Biroq, m odellar haqida ishonarli tasavvurning yo‘qligi rahbarni sinash va xato usullarni qo‘llashga va tekshirilgan usullarni qo’llash o‘ylanmagan qarorlarni qabul qilishga olib keladi. Modellashtirish Model o ‘zi nima? Boshqaruv ilmi ishlatadigan ayrim modellarni kompyutersiz amalga oshirish murakkab bo ‘lsa ham , modellashtirish konsepsiyasi oddiy.
Shennonning ta ’rifiga binoan: «Model — bu obyektni, tizimni yoki g‘oyani butunlikning o ‘zidan farqli m a’lum bir shaklda taqdim etilishi». Masalan, tashkilot sxemasining o ‘zi uning tuzilishini ifoda etadigan modeldir. Ushbu kitobda tavsiflangan hamma boshqaruv nazariyalari tashkilot yoki uning qandaydir kichik tizimi ishlash modelining mohiyatidir. Siz ko‘p o ‘tmay modellarning boshqa ko‘p sizga tanish bo’lgan misollari borligiga ishonch hosil qilasiz. Model qo’llanilayotgan real hayotiy vaziyatni soddalashtirishni uning asosiy xususiyati deb hisoblasa bo’ladi. Model shakli kamroq murakkab bo'lgani va ishga tegishli bo'lmagan, real hayotda muammoni xiralashtiradigan m a’lumotlar y o ‘q bo ‘lib ketgani uchun , model rahbarning uning oldida paydo bo'layotgan m uam m olam i tushunish 12 va hal etish qobiliyatini oshiradi. M odel, shuningdek, rahbarga o ‘z tajribasini va mulohaza qilish qobiliyatini ekspertlar tajribasi va mulohaza qilish qobiliyati bilan mujassamlashtirishga yordam beradi. Modellashtirish zarurati Real hayot bilan to ‘g‘ridan to ‘g‘ri o ‘zaro m unosabatda bo'lish o ‘rniga model ishlatishni shart qiladigan bir necha sabablar mavjud. Ularga ko‘p tashkilot vaziyatlaming tabiiy murakkabligi, real hayotda zarur bo‘lganda ham ilmiy tajribalarni o ‘tkazishning imkoni bo ‘lmasligi va rahbariyatning kelajakka qarashi taalluqlidir. M urakkablik. H am m a boshqaruv m aktablaridek boshqaruv ilmi ham real olam ning tashkilot m uam m olarini hal etishda foyda I i boMishga intiladi. Inson model yordam ida reallik bilan o ‘zaro munosabatda bo’lganida qobiliyatlarining oshishi g‘alati ko‘rinishi mumkin. Ammo bu shunday, chunki tashkilotning real hayoti nihoyatda murakkabdir va muayyan muammoga taalluqli o ‘zgaruvchan miqdorlarning faktik soni har bir kishining qobiliyatidan ancha ortiq bo'lishidir va real hayotni modellash tirish yordamid a so d d ala sh tirib u ni anglash mumkindir. Ilm iy tajriba o'tkazish. M uam m olam i hal etishning alternativ variantlarini si nab ko‘rishi va tajribada tekshirishi m a’qul boMgan boshqaruv vaziyatlari ko‘p uchraydi. Albatta, rahbarlar yangi m ahsulotga avvaldan u n ing ko ‘zlaganday ishlashi va iste ’m o lch ilar tom onidan qabul qilinishini tajribada aniqlam asdan turib m illion dollarlarini tikishi n o to ‘g‘ri bo ‘lar edi. Real hayot sharoitida muayyan tajribalar oMkazilishi m um kin va shartdir. «Boing» firm asi yangi samolyotni, «Nissan» yangi avtomobilni, «Ay Bi Em» yangi kompyutemi loyihalashtirayotganda ular har doim nam unani ishlab chiqib, uni real sharoitda tekshirishadi va undan keyingina keng koMamli ishlab chiqarishni boshlaydilar. Lekin, bunday ko‘rinishdagi to ‘g‘ridan to ‘g‘ri tajriba o ‘tkazish qim m at b o ‘lib vaqt talab qiladi. Tasavvur qilingki, agarda «Djencral Elcktrik» firmasi aslini olganda firma muhandislari tom onidan faqat potensial takomillashtirishlar deb o ‘ylab topgan mingta qism lam i ishlab chiqarib si nab ko‘rganda avtomobil qanday qiymatga ega bo‘lar va undagi yangiliklar qancha kam b o ‘Iar edi. Bunday holatda m odellar yordam beradi. Q aror qabul qilish kerak boMgan, lekin real hayotda tajriba oMkazish m u m k in boM m agan behisob tan g v aziy atlar m avjud. M asalan, 13 «Folksvagen» firmasi A Q SH da ishlab chiqaruvchi korxona qurishga qaror qilganda, unga yetarli ish kuchi, m a’qul b o ‘ladigan soliq solish shartlari mavjud va tayyor avtom obillam i yuklab jo'natishda iqtisodiy jihatdan qulay joyni tanlashga to ‘g‘ri keldi. Unga keyin, «Rebbit» modelining ko‘p minglab qismlarini yiglish navbatini aniqlash, zavodning o ‘zi qay bir qism lam i ishlab chiqarishi, qay birini esa sotib olishi m um kinligini bilib olish, har b ir qism ning zarur zaxira darajasini belgilashga to ‘g‘ri keldi. M a’lum ki, firma bu m uam m olam i tajriba sifatida har bir im koni bor joyda bir necha loyihalar bo‘yicha zavod qurib hal qila olmasdi. 1.5. Boshqaruvning kelajakka y o ‘naltirilganligi T o ‘g‘ridan to ‘g‘ri tajriba o ‘tkazish m um kin bo‘lmaganday, mavjud bo‘lm agan va hech qachon bo'lm aydigan hodisani kuzatish m um kin emas. Ammo, ko‘p rahbarlar faqat real va his qiladigan narsani ko‘rishga va bu, natijada, ulam ing qandaydir ko‘rib bo‘ladigan narsaga e’tibor berishida ifodalanishi shart. M odellashtirish, — bugungi vaqtga kelib kelajakning variantlarini ko'rishning va alternativ qarorlarning potensial oqibatlarini obyektiv solishtirishga imkon beradigan aniqlashning yagona tizimlashtirilgan usuli. Devid B. Xers ta ’kidlashicha: «Rahbar mavjud eng yaxshi alternativani o ‘z resurslarini taqsim lash, o ‘zi va boshqalar uchun harakatlar navbatini belgilashga, yangi odam lar va m aterial resurslami jalb etish uchun tanlab olishi kerak. Buning uchun u qisqa va uzoq m uddatli kelajakda qarorlarning oqibatlari paydo b o ‘ladigan m uhit xususiyatlari va barqarorligi ta ’rifiga ishonishi kerak. U bunday bir paytning o‘zida m uqarrar va oldindan aytib bo'lm aydigan m uhitning butun noaniqligini tasavvur qilishi kerak». Boshqaruv ilm ining m odellari yuqori darajada bu m aqsadlarga moslashgan va kuchli tahliliy vosita sifatida m urakkab vaziyatlarda qaror qabul qilish bilan bog‘liq ko‘p m uam m olam i hal etishga imkon beradi. 1.6. Kursning mazmuni va vazifalari Boshqaruv kursining mazm unini iqtisodiyotni boshqarishning, boshqarish tizimlari va uni tuzishning tashkiliy shakllari, iqtisodiy mexanizmi va boshqam v uslublari, boshqam v texnika va texnologiyasining nazariy va uslubiy asoslarini o ‘rganish tashkil etadi. Boshqam v, boshqam v 14 faoliyatining um um iy qonuniyatlari va tam oyillari, boshqaruv tizimiga ta ’sir usullarini shakllantiradi, boshqaruv apparatining aniq vaziyatlardagi harakatlari va o ‘zini tutish hollarini um um lashtiradi. Iqtisodiyotni boshqarishning nazariy va amaliy tom onlarini o ‘rganadi. Boshqaruv nazariyasi boshqaruv faoliyatining qirralarini butun bir m ajm ua ko‘rinishida, nazariy tahhl va m antiqiy uslub asosida boshqarishning asosiy qonuniyatlari va usullarini ajratib o ‘rganadi. Boshqaruvning am aliy tom onlari quyidagi aniq vazifalam i hal etishga: iqtisodiyotning bozor m unosabatlariga o ‘tishiga, foyda olishga, ishlab chiqarish sam aradorligini oshirish, aholi ijtimoiy himoyasini kuchaytirishga, kishilar m a’naviy darajalarini o ‘stirish va boshqalarga qaratilgandir. Uning nazariy tom onlari ning asosiy vazifalari quyidagilar: — boshqaruvning nazariy asoslarini o ’rganish; — bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning asosiy usullarini o ‘rganish va am aliyotga tatbiq qilish; — boshqaruv faoliyati sohasida kasbiy m ahorat bilimlarini egallash; — boshqaruv tam oyillari, funksiyalari haqida tushuncha berish; — boshqaruv jarayonida kom m unikatsiyalar va ulardan foydalanish ko‘nikm alarini hosil qilish; — rahbarlik faoliyati b o ‘yicha kasbiy m ahorat uslub va madaniyati haqida bilim berish; — 0 ‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida boshqaruv tizim ini o ‘rganish va tahlil qilish; — xorijiy m am lakatlar tajribalarini o ‘rganish, ularni taqqoslash asosida o ‘qitish, o ‘rgatish va b. Boshqarish nazariyasi fani o ‘zining maqsad, vazifa, funksiyalaridan kelib chiqib, boshqa um um iqtisodiy, gum anitar, tabiiy, m atem atik fanlar bilan uzviy bog‘liqlikda rivojlanadi. Fanning uslubiy asosini iqtisodiy nazariya, m enejm ent, bozor nazariyasi fanlari belgilaydi. Bundan tashqari, sotsiologiya, psixologiya, personalni boshqarish, ekonom etrika, tarm oq iqtisodiyoti kabi fanlar bilan aloqadordir. Chunki boshqaruv, asosan, kishilarni, jam iyatni boshqarish b o ’lganligi uchun, m ehnatni tashkil etish, ishchi o ’rinlarini, shart-sharoitlarini yaratish, belgilangan vazifalar bajarilishi yuzasidan nazorat qilish, faoliyat natijalarini baholashda samaradorlik ko‘rsatkichlarini qo‘llash, qolaversa, boshqaruvda rahbar psixologiyasi, madaniyati o'ziga xos uslubga ega bo'lishligini taqozo etish va ulam i o ‘rganish boshqarish nazariyasi fanining yuqorida ko‘rsatilgan fanlar bilan bog’liqlikda, birgalikda rivojlanishiga asos bo’ladi.