1. I bob boshqaruv vazifa va turlari

II-BOB RIVOJLANISHI. BOSHQARISHGA ASOSIY MUNOSABATLAR
2 .1. Qadimgi amaliyot - yangi fan
Bu bob boshqaruv tafakkuri evolutsiyasining ta ’rifini o ‘z ichiga olgan: boshqaruv tizimlangan ilm -fan va kasb-hunarga shakllanishidan avval, u qanday rivojlanganligi ko‘rsatilgan. Boshqaruvni samarali qilish uchun, hech qanday universal usullar yoki qat’iy tamoyillar yo‘qligini bilish hali oldimizda turibdi. Ammo, shunday yondashuvlar mavjudki, ular rahbarlarga tashkilot maqsadlarini samarali ravishda amalga oshirish ehtim olini orttirishga yordam berayapti. Keyinchalik bayon qilingan yondashuvlarning har biri bizning boshqaruv va tashkilotni tushunib yetishimizga sezilarli darajada
o ‘z hissasi ni qo‘shgan. Shunday qilib, bu bobni keyinchalik qator masalalani ancha jiddiy va batafsil ravishda ko‘rib chiqishning kirish qismi va shuningdek, boshqaruvga bo’lgan qarashlarning qisqacha tushunchasi deb hisoblash mumkin. Agar tashkilot muvaffaqiyatga erishmoqchi bo'lsa, boshqaruv funksiyalari bajarilishi shart. Boshqaruv amaliyoti ham tashkilotlarga o ‘xshab qadimiy. Sanasi eramizdan avvalgi uch minginchi yillarni ko‘rsatuvchi loydan qilingan taxtachalarda qadimgi Shumeriyaning savdo-sotiqqa oid bilimlari va qonunlari to ‘g ‘risida m a'lumotlar yozilgan, bu esa, u yerda boshqaruv amaliyoti mavjud bo’lganligining aniq isbotidir. Arxeologik qazilmalarga qarab, bundan ham qadim roq tashkilotlar borligini ko‘rsa bo’ladi: hatto tarixdan ilgarigi insonlar tashkillangan guruhlar bo‘lib yashaganlar. Ammo, qadimgi boshqaruv kabi qadimgi tashkilotlar ham , bizning kitobimizda yoritilganlardan juda ham farqlanadi. Boshqaruv faoliyati mustaqil soha deb, faqatgina yigirmanchi asrda tan olingan. Keyinroq, biz qisman bo‘lsa-da, buning sabablarini yoritishga harakat qilamiz. 18 Hozir esa, tashkilotlarning rivojlanishi va ularni boshqarish qadimda qanday bo’lganligini ko‘rsatish uchun qisqacha to‘xtalib o ‘tamiz. Qadimda yirik tashkilotlarning ro‘yobga kelishi ular boshqaruv darajalarini ajrata olish mumkin bo’lgan rasmiy tuzilmaga ega bo’lganliklarini aniq ko’rsatadi. Vavilon osma bog‘lari va Misr piramidalari faqat muvofiqlashtirilgan, tashkillangan harakatlar natijasidagina olamda paydo bo’lgan. Iso tug’ulishidan ancha oldin yirik siyosiy tashkilotlar ham mavjud bo’lgan. Buyuk Aleksandr davridagi Makedoniya, Forsiya va keyinroq Rim Osiyodan Yevropagacha yoyilgan. Bu tashkilotlar rahbarlari qirollar va generallar edi. Albatta, mavjud boMgan tashkilotlar faoliyatini ta ’m inlashga yordam bcrgan leytenantlar, g ‘alla omborlari asrovchilari, podachilar va ish nazoratichilari, hududlar gubernatorlari va g‘aznachilar ham bo’lgan. Yillar o 'tdi, ba’zi bir tashkilotlarni boshqarish ancha aniq bo’lgan boshladi va murakkablashdi, tashkilotlarning
o ‘zi esa, borgan sari kuchli va borgan sari barqaror bo’la boshladi. Bunga yuzlab yillar mavjud bo’lgan Rim imperiyasi yaxshi misol bo’ladi. General va ofitserlardan iborat aniq boshqaruv tuzilmasiga, armiyalarining diviziyalarga bo’linishiga, rejalashtirishga va intizomga ega bo’lgan Rim legionlari yonma-yon tashkillangan Yevropa mamlakatlari, O ‘rta Sharq davlatlari ustidan g ‘alaba marshi bilan olishdi. Bosib olingan hududlar, Rimga bo ‘ysungan generallar boshqaruviga berilgan, Rim bilan aloqani tezlashtirish uchun yo‘llar qurilgan. Aloqa bu tashkilot muvaffaqiyatining eng muhim tarkibiy qismidir. Hozir ham , ayrim joylarda ishlatilayotgan mashhur yo‘llar im perator foydasiga soliq va to’lovlar yig’ishga yordam bergan. Va undan ham muhimi, agar mahalliy aholi yoki mahalliy ma’muriyat Rim boshqarmasiga qarshi bosh ko’tarsa, yo’llar mamlakat ichida joylashgan legionlarga chetda joylashgan provinsiyalar bilan tezda bogManishga imkon bergan. Zam onaviy boshqam v ko‘rinishlarining deyarli ham m a turlari, shakllarini qadimgi yirik tashkilotlarda ko'rishim iz m um kin, am m o, u m u m an o lg an d a, u vaqtdagi boshqaruv xarakteri va tuzilm asi bugungidan farqlanadi. M asalan, rahbarlar va norahbarlar orasidagi mutanosiblik ancha kamroq boMgan, o ‘rta bo'gMndagi rahbarlar kamroq boMgan. Oldingi tashkilotlar m uhim qarorlarning deyarli barchasini o ‘zlari qabul qiladigan yuqori bo'gMndagi rahbarlam ing kam sonli gum hlariga ega boMishga intilganlar. Rahbarlik ko‘pincha bir odam tom onidan amalga oshirilar., bu esa bir aktyor teatriga o'xshar edi. Agar boshqaruvning yuqori darajasidagi shaxs (bu esa deyarli har vaqt 19 erkak kishi bo ‘lgan) Yuliy Sezar yoki A drian kabi yaxshi lider va huk m d o r b o ‘lsa, unda ham m a narsa b irm u n ch a silliq o ‘ta r edi. Hokimiyatga N eronga o ‘xshash noshud rahbar kelganda, hayot zim - ziyoga aylanishi m um kin edi. Tarixda bizning vaqtim izda boshqarilayotgan tashkilotlar kabi boshqarilgan tashkilotlarga m isollar b o llgan. Bunga Rim katolik cherkovi y o rq in m isol b o ‘ladi. O ddiy tu zilm a: p ap a, k ard in al, arxiyepiskop, yepiskop va prixodskoy svyashennik. Bu xristianlik asoschilari tom onidan belgilab berilgan tuzilm a hozirgi paytda ham muvaffaqiyatli ravishda ishlab turibdi va bugun paydo boMgan ko‘p tashkilotlar tuzilmasiga qaraganda ancha «zamonaviydir». Eski va zamonaviy tashkilotlami taqqoslash Eski tashkilot Zamonaviy tashkilot Yirik tashkilotlam ing kam soni, gigant tashkilotlam ing yo‘qligi Favqulodda qudratli tashkilotlam ing k o ‘p sonliligi, tijorat va notijorat R ahbarlam ing nisbatan ko‘p boMmagan soni, o ‘rta b o ‘g ‘in rahbarlam ing am alda yo'qligi R ahbarlam ing ko‘p sonliligi, o 'rta b o 'g 'in rahbarlam ing k o 'p sonliligi Boshqaruv ishi noboshqaruv faoliyatidan ko'pincha ajralm agan va boMinmagan Boshqarish guruhlari aniq tavsiflangan, boshqaruv ishi noboshqaruv ishidan aniq farqlanadi va ajratiladi T ashkilotda rahbar lavozim ini egallash ko'pincha tugMlish huquqi bo'yicha yoki kuch ishlatish yo'li bilan T ashkilot uchun m uhim qarorlarni qabul qilish qobiliyatiga ega boMgan k o 'p sonli kishilar Buymq va intuitsiyaga e ’tibor berish Jam oa ishiga va oqilonalikka e ’tibor berish Balki bu — ayrim am aliy tashkilotlar ham , butun xalqlar ham paydo boMib yolq boMayotgan bir paytda Rim katolik cherkovining ko‘p asrlar davom ida gullaganining m uhim sababi boMsa kerak. Zam onaviy harbiy tashkilotlar ham ko‘p tom onlam a juda ham qadimgi Rim tashkilotlariga o ‘xshaydi. A m m o, um um an, qadimdagi boshqaruv va tashkilotlar sezilarli darajada zam onaviylaridan farq qiladi. G archi tashkilotlar dunyo qancha mavjud boMsa, deyarli shuncha vaqt mavjud boMsa-da, hali hech kim XX asrgacha tashkilotlam i qanday 20 qilib tartibli ravishda boshqarish ustida o ‘ylab ko‘rmaganga o ‘xshaydi. Insonlam i tashkilotlam i boshqarish emas, balki ulardan foydalanib ko‘proq m ablag‘ orttirish, kuchli siyosiy hukm ronlikka ega b o ‘lish qiziqtirgan. H atto tashkilotni samarali boshqarishdan kelib chiqadigan p rag m atik k o 'rin ish d ag i m an faat ham b o sh q aru v usullariga va vositalariga astoydil qiziqish uyg‘ota olmagan. XX asr boshlarida Robert O uen ko‘p vaqtini boshqa insonlar yordam ida tashkilot maqsadlariga erishish m uam m olariga bag‘ishladi. U ishchilarga durust uy-joy berdi, ishchilar m ehnatini ochiq-oydin va adolatli baholash tizim ini ishlab chiqdi va yaxshi ishi uchun q o lshim cha ish haqi bilan moddiy rag‘batlantirishni rivojlantirdi. Bu o ‘z vaqti uchun nihoyatda zo‘r boNgan novatorlik islohotlar rahbarlik roli va voqelikning inson idrok qilishi mohiyatiga noyob ravishda shiddat bilan kirib kelishi bo‘ldi. Insonlar «bu ajoyib ijtimoiy tajriba»ni o ‘z ko‘zlari bilan ko ‘rish uchun uning S hotlandiyaning N yu Lanark shahridagi fabrikasiga kelisharedi. Am m o, fabrika g‘oyat katta daromad keltirishiga qaram ay, boshqa ishbilarm onlar O uenning islohotlarida aqli rasolik ko‘rishmagan. Bizning bilishim izcha, ularning hech biri undan o ‘m ak olmagan. Boshqarishga tizimlashtirilgan yondashuv Boshqaruvga birinchi qiziqish 1911-yilda kuzatilgan. Xuddi o ‘sha paytda Frederik U. Teylor o ‘zining an ’anaviy ravishda boshqaruvni ilm va tadqiqotning mustaqil sohasi deb tan olinishining boshlanishi deb hisoblangan «Ilm iy boshqaruvning tamoyillari» dcgan kitobini nashr etdi. Albatta, tashkilot maqsadlariga unum li ravishda erishish uchun uni tizimlashtirilgan holda boshqarish tushunchasi darhol paydo bo'lm agan. Bu konsepsiya uzoq muddat mobaynida, XIX asring o ‘rtalaridan boshlab asrimizning 20-yillarigacha rivojlanib kelgan. Angliyada boshlangan sanoat revolutsiyasi boshqaruvga dastlabki qiziqishning asosiy kuchi bo‘lgan. Ammo, boshqaruvning o ‘zi tashkilotning rivojlanishiga va muvaffaqiyatiga jiddiy hissa qo‘shadi degan g‘oya ilk bor Amerikada paydo bo‘ldi. Bir necha omillar zamonaviy boshqaruvning vatani nimaga aynan Amerika bo’lganini tushunishga yordam beradi.
Hatto XX asrboshida Qo‘shma Shtatlar inson o ‘zining kelib chiqishi, millati bilan bog‘liq bo ‘lgan qiyinchiliklarni o ‘zining omilkorligini namoyon qilib yengib chiqqan amaldagi yagona mamlakat edi. O’z taqdirini yaxshilashga 21 intilgan millionlab yevropaliklar XIX asrda Amerikaga ko‘chib kelishdi, bu esa mehnatsevar insonlardan iborat bo ‘lgan g‘oyat katta ish kuchi bozorini tashkil etdi. Qo‘shma Shtatlar paydo bo‘lganidan boshlab ta ’lim olishni xohlagan barcha insonlar uchun ta ’lim g’oyasini jiddiy ravishda qo'llab kelgan. Ta’lim biznesda har xil rollarni, shujumladan, boshqaruvni intellektuallik bilan bajarishga qobiliyatli insonlar sonining o ‘sishiga yordam berdi. Qurilishi XIX asr oxirida tugallangan transkontinental tem iryo‘llar Amerikani dunyodagi eng yirik yagona bozorga aylantirdi. Qiziq, o ‘sha paytda biznesda davlat boshqaruvi deyarli mavjud emas edi. Aralashmaslik o‘z biznesi rivojining boshlarida muvaffaqiyatga erishgan tadbirkorlarga monopolistlarga aylanishlariga imkon berar edi. Bu va boshqa omillar yirik tarmoqlar, yirik korxonalarning tashkil topishini vujudga keltirdi, buning hammasi boshqaruvning rasmiyatchilik usullarini talab qilardi. Boshqaruvning fan, ilmiy tadqiqot sohasi sifatida paydo bo‘lishi va shakllanishi, qisman, katta biznes ehtiyojlariga javob, qisman, sanoat revolutsiyasi davrida yaratilgan texnikaning afzalliklaridan foydalanishga urinish, qism an, ishni bajarishning eng sam arali usullarini topish ishtiyoqida bo‘lgan bir nechagina qiziquvchan insonlam ing yutug‘i edi.