1. Ichki nazorat tizimi va ichki auditga qo’yilgan talablar Ichki nazoratning turlari

Autsorsing va kosorsing. Ichki audit tekshiruvidan tashqari tekshiruvchi, chetdan audit tekshiruvi bo’yicha shug’ulanuvchi korxonani jalb qilgan holda yoki tashqi maslahatchi jalb qilish orqali amalga oshirish ham mumkin. Bu autsorsing variantidir, ammo korxonaning ichki audit masalalarini tashqi audit hal etishiga tavsiya etilmaydi. Yana kosorsing varianti ham mavjud bo’lib bunda korxona ichki audit xizmati tizimini tashkil etishi va ba’zi hollarda tashqi ekspert korxonalarini yoki tashqi maslahatchilarni jalb qilish mumkin. Autsorsing va kosorsindan foydalanishning afzalligi quyidagicha:

• 
  Har xil doiradagi ekspertlar xizmatidan foydalanish;
  
• 
  Yuqori malakali audit xodimlari xizmatidan foydalanish;
  
• 
  Audit resurslarini jalb qilishda tanlay olish.
  

Autsorsing va kosorsingdan foydalanish ko’pgina korxonalarga ma’qul keladi, chunki ko’pgina yirik va kichik korxonalar o’zining shaxsiy audit xizmati tizimini tashkil eta olmaydi Ichki audit tizimini tashkil etish qo’shimcha xodimlarini jalb etish, ularga sharoitlar yaratishni talab etadi. Bu esa korxonaga moliyaviy zarar keltiradi.

Tashqi va ichki nazorat bir - biriga bog’liqligi nazoratni yagona tizim

ekanligini bildiradi. Shu bilan birga tashqi va ichki nazorat o’rtasida quyidagi

farqlar mavjud.

1. Nazoratni majburiyligi. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya

hisobi to’g’risida»gi Qonuniga asosan tashkilotlar yillik buxgalteriya hisoboti bilan

auditorlik xulosasi topshirilishi kerak.

Qolgan holatlarda auditorlik tekshiruvlari tashqi nazorat bo’lganligi uchun

ixtiyoriydir. Buni korxona rahbarining qaroriga asosan o’tkaziladi.

Ichki nazorat har bir korxona uchun uni tashkiliy - xuquqiy formasiga,

mulkchiligidan qat’iy nazar, hajmiga va tarmoqqa bo’ysinishidan qat’iy nazar

majburiy.

2. Nazoratni tashkil kilish maksadi. Tashqi auditni maqsadi -tashkilotning buxgalteriya hisobini, xisobot ko’rsatkichlarini tashqi foydalanuvchilar uchun ishonchliligini tasdiqlash. Auditor tekshirishni yakunlab auditorlik xulosasini bersa maqsadga erishilgan bo’ladi. Ichki nazoratni maqsadi -korxonaning barcha xodimlarini o’zlariga birkitilgan vazifalariga amal qilishlarini ta’minlash. Ichki nazoratni maqsadiga erishishi doimiy.


3. Axborotlardan foydalanuvchilar. O’tkazilgan tashqi audit axboroti

natijalaridan foydalanuvchilar tashqi foydalanuvchilar.

O’tkazilgan ichki nazoratni axborotlari ichki foydalanuvchilar uchun tayyorlanadi,

xususan tashkilot boshqaruvchisi va menejerlar uchun.

4. Tanlash erkinligi. Mustaqil tashqi audit auditorlik faoliyati to’g’risidagi

qonun asosida tashkil qilinib, uning asosiy tamoyillari, maqsadi, izlanish tartibi,

auditorlik dalillarini to’plash, natijalarni yoritish, tekshirilayotgan tashkilot rahbari

bilan birgalikda ish olib borish ko’rsatilgan. Tashqi nazorat ma’lum bir ma’noda

markazlashtirilgan va belgilab qo’yilgan.

Ichki nazorat tashkilot boshqaruvining maqsadi va vazifalaridan kelib

chiqqan holda tashkil qilinadi. Davlat tomonidan ichki nazoratni asosiy

yo’nalishigina belgilab beriladi - xatlovdan o’tkazish tartibi, xujjatlashtirishni

tashkillashtirish qoidalari, analitik hisobni yuritish tavsiyalari, boshqaruv lavozim

majburiyatlarini aniqlash va boshqalar.


2-chizma. Ichki nazorat usullari²

3. Korxonada ichki auditni tashkil qilish bosqichlari

Korxonalarda samarali faoliyat yurituvchi ichki audit xizmatini tashkil qilish – murakkab, ko’p bosqichli jarayondir va uning quyidagi bosqichlarini keltirib o’tish mumkin:

1. 
   Tanqidiy fikrlash va korxona faoliyati turlari bo’yicha uning oldiga qo’ygan maqsadlari, strategiyasi, taktikasi, uning imkoniyatlari va tashkiliy tuzilishi bilan tanishib chiqish;
   
2. 
   Korxonaning yangicha ishlash konsepsiyasini yaratish va uni korxona ichki qonunlari bilan meyoriy xujjatlari tasdiqlash. Ushbu yangicha ishlash uslubi korxonaning maqsadlaridan, faoliyat ko’rsatish sohasi va imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda uning yanada rivojlanishi, taraqqiy etishi, belgilangan maqsadlarga erishishi, bozorda yanada mustahkam o’rin egallashi uchun xizmat qilishi lozim. Bu konsepsiyalar taskilotning moliyaviy, texnologik, innovatsion, investitsion, hisob va kadrlar siyosatida aks etishi lozim. Bu kabi qoidalar chuqur tahliliy amallar, etarli darajada hisob-kitoblar o’tkazilgandan so’ng, ko’rib chiqilgan variantlar ichida eng maqbuli tanlangan holda amalga kiritilishi lozim bo’ladi. Ushbu konsepsiyaning korxona ichki qoidalari bilan mustahkamlanishi korxona moliyaviy-xo’jalik faoliyatini belgilangan omillar asosida joriy va kelajakdagi faoliyatini nazorat qilishga asos bo’ladi.
   
3. 
   Mavjud boshqaruv tizimining samaradorligini aniqlash va uni yaxshilash bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish. Boshqaruv tuzilmasi bo’yicha nizom ishlab chiqish va unda har bir bo’g’im bo’yicha boshqaruv, funksional, uslubiy bo’ysinish qoidalarini yaratish, kim kimga bo’ysunish kerakligini aniq ko’rsatish, ularning bir-birlari oldidagi huquq va majburiyatlarini aniq belgilanishi talab etiladi. Xuddi shu talablarga korxonaning boshqa filiallari (bo’limlari, guruhlari) ham xodimlar ish taqsimoti jarayonida amal qilishi kerak bo’ladi. Har bir xodim huquq va majburiyatlarini aniq belgilovchi lavozim ko’rsatmalarini ishlab chiqish, shtatlar ro’yxati, hujjatlashtirish rejalari va hujjatlar aylanishi aniq qonun qoidalarini ishlab chiqish lozim. Bunday jiddiy qoidalarsiz grafigini korxona barcha bo’limlarida etarli darajada ichki nazoratni o’rnatish juda mushkul.
   
4. 
   Korxonada ma’lum bir moliyaviy va xo’jalik muomalalari bo’yicha aniq ichki nazorat uslubini yaratish. Bu xodimlarning o’zaro ichki nazorat tizmida qatnashishi, resurslardan samarali foydalanish va boshqaruv qarorlarini qabul qlishida axborotning xaqqoniyligini to’g’ri baholashga yordam beradi.
   
5. 
   Ichki audit bo’limini tashkil etish.
   

Umumiy tarzda ichki audit bo’limini tashkil etishda quyidagi asosiy bosqichlardan foydalanish taklif etiladi:

1) ichki audit bo’limini tashkil etishdan maqsadni va u amalga oshirishi lozim bo’lgan ishlarni korxona oldiga qo’ygan maqsaddan chetga chiqmagan holda aniq qilib belgilab qo’yish lozim;

2) belgilangan maqsadga erishish uchun asosiy funksiyalarini aniqlab olish;

3) bir xil turdagi funksiyalarni guruhlarga ajratish va u asosida ushbu funksiyalarni bajarishga qaratilgan bo’lim birliklarini shakllantirish;

4) har bir tashkiliy tuzilma huquq va majburiyatlarini belgilab beruvchi o’zaro aloqalar sxemasini yaratish hamda buni lavozim ko’rsatmalari va ichki audit xizmati yo’riqnomasida qonuniylashtirib qo’yish;

5) yuqorida ko’rsatilgan tarkibiy birliklarni bir joyga jamlash – ichki audit bo’limi, korxona maqsadlaridan, vazifa va funktsiyalaridan kelib chiqqan holda uning maqomini belgilash va ichki audit bo’limi yo’riqnomasini ishlab chiqish va tasdiqlash;

6. 
   ichki audit bo’limini korxonaning boshqa ma’muriy bo’linmalari bilan integratsiyalashtirish;
   
7. 
   ichki audit bo’limining ichki standartlarini va axloq kodeksini ishlab chiqish;
   
8. 
   ichki audit bo’limining strategik rejalarini ishlab chiqish;
   
9. 
   hisobot topshirish tizimini tashkil etish;
   
10. 
    mustaqil audit xizmati bilan hamkorlik qilish to’g’risida yo’riqnomani qabul qilish.
    

Ichki audit bo’limini tashkil etishda ichki audit xodimlar tarkibini aniqlash zarur bo’ladi.

Filiallari ko’p va uzoqda joylashgan bo’limlari mavjud yirik korxona ichki audit bo’limi xodimlari quyidagi tarkibdan iborat bo’lishi lozim:

1. 
   Bo’lim mudiri. Bu lavozimga yuqori malakali, iqtisodiy yoki yuridik oliy ma’lumotga ega, malakali auditor yoki malakali buxgalter sertifikatiga ega shaxslarni tayinlash maqsadga muvofiq;
   
2. 
   Bosh korxona bilan hisob-kitoblar bo’yicha mutaxassis;
   
3. 
   Filiallar hisobotlarini hujjatli tekshirish bo’yicha mutaxassis;
   
4. 
   Hududiy buxgalter-uslubiyotchilar;
   
5. 
   Soliq bo’yicha mutaxassis;
   
6. 
   Huquqshunos;
   
7. 
   Moliyaviy tahlil bo’yicha mutaxassis.
   

Ichki audit xodimlari o’z sohalariga mos ravishda ma’lumotga ega bo’lishlari lozim. Ichki audit xizmati lozim paytda ekspert xizmatidan foydalana olish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak.

4. Ichki audit bo’limining tashkiliy tuzilmasi to’g’risida nizom

Umumiy qoidalar

1. 
   Ichki audit xizmati to’g’risidagi mazkur Nizom (keyingi o’rinlarda - Nizom deb ataladi) O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga, Kompaniya Nizomiga, Direktorlar kengashi to’g’risidagi Nizomga (keyingi o’rinlarda - Direktorlar kengashi deb ataladi), Kuzatuvchi kengash to’g’risidagi Nizomga muvofiq va shuningdek, korporativ boshqaruvning ilg’or tajribasiga asosan ishlab chiqilgan.
   
2. 
   Mazkur Nizom Kompaniyaning ichki audit xizmatining (keyingi o’rinlarda - IAX deb ataladi) rolini va vazifalarini, uning xodimlariping majburiyatlari va vakolatlarini hamda shuningdek, IAKning bo’ysunishini belgilab beradi.
   
3. 
   Kompaniyaiiig ichki audit xizmati Kompaniyadagi va uning sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarining ichki nazorati tizimi va risklarni boshqarishning samaradorligini oshirishga imkoniyat tug’dirish uchun mo’ljallangan.
   
4. 
   Ichki audit xizmati Kompaniyaning bo’linmalarida hamda uning sho’ba va qaram jamiyatlarida ichki auditorlik tekshiruvlarini amalga oshiradi va boshqa auditorlik topshiriqlarini bajaradi.
   
5. 
   Ichki audit xizmati Kompaniyaning tarkibiy jihatdan bo’linmasi bo’lib hisoblanadi. Ichki audit xizmati Kompaniya filiallarida, sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarida bo’linmalarini shakllantirishi mumkin. Bunday holatda filiallar, sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlaridagi ichki audit xizmati bo’linmalari funktsional jihatdan Kompaniyaning ichki audit xizmati Rahbariga hisobot beruvchi xisoblanadi hamda unga bo’ysunadi.
   
6. 
   Kuzatuvchi kengash IAXning tashkiliy tuzilmasini, byudjetini, faoliyati rejasini tasdiqlab beradi.
   
7. 
   O’zining faoliyatida IAX mustaqillik, haqqoniylik, tegishli vakolatga egalik va ishga nisbatan profsssional yondashuv kabi tamoyillar va shuningdek, Ichki auditning xalqaro professional standartlari hamda Ichki auditorlar professional tashkilotlarinnng axloq Kodekslariga amal qiladi.
   

2. Ichki audit xizmatinnng funktsiyalari

2.1. IAX Kompaniyaning na uning sho’ba va qaram jamiyatlarning ichki nazorat tizimining samaradorligini baholashni o’tkazadi hamda baholash natijalari bo’yicha tegishli ravishdagi tavsiyalarni ishlab chiqadi. Mazkur baholash quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi:

-moliyaviy - xo’jalik faoliyatining samaradorligi va natijaviyligi;

- aktivlarning saqlanishi;

-hisobotning (tashqi va ichki) haqkoniyligi;

- faoliyatning qonunchilik me’yorlariga, ichki tashkiliy - farmoyish hujjatlari va standartlarga muvofiqligi.

2.2. IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning risklar boshqarish tizimining samaradorligini baholaydi hamda baholash natijalari bo’yicha tegishli ravishda, tavsiyalar ishlab chiqadi.

2.3. IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning axborot tizimlarining (keyingi o’rinlarda - AT - axborot tizimlari deb ataladi) xavfsizligi va samaradorligi baholanishini o’tkazadi.

4. 
   IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning menejmentiga o’tkazilgan audit tekshiruvlari natijalari bo’yicha chora-tadbirlar (tuzatuvchi hatti-harakatlar) rejasini ishlab chiqishda maslahatlar beradi, shuningdek, chora-tadbirlar bajarilishining nazoratini amalga oshiradi.
   
5. 
   IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning menejmentiga mazkur Nizomda belgilanganidek, IAXning vakolatiga kiradigan masalalar bo’yicha (shu jumladan, ichki nazorat tizimini hamda risklarni boshqarish tizimini tashkil etish masalalari bo’yicha) maslahatlar beradi.
   

2.6. IAX Kuzatuvchi kengash, Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning ijro etuvchi organlari talabnomasi bo’yicha maxsus loyihalarni bajaradi, shu jumladan, suiiste’molliklarning va Kompaniyaning ish hulqi-atvori Kodeks buzulishining tergov qilinishida qatnashadi.

2.7. IAX Kuzatuvchi kengashning topshirig’i bo’yicha boshqa vazifalarni ham bajaradi va boshqa loyihalarda ham qatnashadi.

3. Bo’ysunishi va mustaqillikning ta’minlanishi

3.1. Ichki audit xizmatini ichki audit xizmati boshlig’i boshqarib boradi.

3.2. IAXning mustaqilligi va haqqoniyligini ta’minlash maqsadida ichki audit xizmatining boshlig’i Kuzatuvchi kengashning raisiga bo’ysunadi. IAXning direktori IAXning ishini tashkil etish va qo’yilgan masalalarni bajarish uchun Kuzatuvchi kengash oldida javobgar bo’lib hisoblanadi.

3.3. Kompaniyaning Kuzatuvchi kengashi ichki audit xizmatining boshlig’ini ishga tayinlash/ishdan bo’shatish to’g’risidagi qarorlar, mehnat shartnomasining shartlarini aniqlash, mehnat haqi, mukofotlar (bonuslar), undirib olishlarning darajasini aniqlash masalalari bo’yicha Direktorlar kengashiga tavsiyalarini ishlab chiqadi va unga etkazadi.

3.4. Ichki audit xizmati boshlig’i har yili audit bo’yicha Qo’mita e’tiboriga IAXning tashkiliy tuzilmasi va byudjeti hamda IAXning faoliyat rejasi bo’yicha takliflarni kiritib turadi.

3.5. Ichki audit xizmati boshlig’i Kuzatuvchi kengashga quyidagi ma’lumotlarga ega bo’lgan IAX ishining natijalari bo’yicha har choraklik va har yillik hisobotlarini takdim etib turadi:

• 
  IAX faoliyatining tasdiqlangan rejasi bajarilishi to’grisida;
  
• 
  ichki nazorat risklarni boshqarish tizimining muhim darajadagi risklari, kamchiliklari hamda menejmentning ularni bartaraf etish bo’yicha tegishli rejalari to’grisida;
  
• 
  o’tkazilgan auditorlik tekshiruvlari natijalari bo’yicha amalga oshiriladigan chora-tadbirlar (tuzatuvchi amallar)ning menejment tomonidan bajarilishi natijalari to’grisida;
  
• 
  ichki audit xizmatining oldiga qo’yilgan vazifalarii samarali bajarilishida to’sqinlik qiladigan ahamiyatli darajadagi cheklovlar to’g’risida.
  

4. Vakolatlar

4.1. Ichki audit xizmatining boshlig’i quyidagi iakolatlarga ega:

• 
  Kuzatuvchi kengashning Raisiga bevosita murojaat qilishiga;
  
• 
  Kompaniya va uning ShQJlarining mansabdor shaxslaridan o’z lavozim majburiyatlarini bajarishi uchun zarur bo’lgan qar qaiday ma’lumotlar va materiallarni talab qilib olishga;
  
• 
  Kompaniya va uning ShQJlarining ijro etuvchi organlari qarorlari va loyihalari, faoliyatning joriy xamda istiqbolli rejalari bilan tanishib olishga;
  
• 
  Kuzatuvchi kengash va Bosh direktor e’tiboriga amal qilayotgan tizimlar, jarayonlar, standartlar, faoliyatini yuritish usullarini takomillashtirish bo’yicha takliflar, shuningdek, IAXning vakolatiga kiruvchi har qanday savollar bo’yicha sharhlarni etkazib berishga;
  
• 
  Kuzatuvchi kengashning raisi bilan kelishilgan holda auditorlik topshiriklarni bajarishda qatnashishga Kompaniya bo’linmalari xodimlari, shuningdek, boshqa tashqi ekspertlarni jalb etish.
  

4.2. Ichki audit xizmati xodimlari quyidagi huquqlarga ega:

- Kompaniyaning, uning ShQJlarining mansabdor shaxslaridan Kompaniya va uning ShQJlarining har qanday aktivlari, hujjatlari, buxgalteriya hisobi yozuvlari hamda faoliyat to’g’risida boshqa ma’lumotlarni so’rashga va ulardan to’sqinliksiz foydalanishga, hujjatlardan nusxalar olishga;

- auditorlik topshiriqlarni bajarish doirasida Kompaniya va uning ShQJlarining mansabdor shaxslari va xodimlari bilan jonli muloqot o’tkazishga;

• 
  auditorlik topshiriklarini bajarish jarayonida so’raladigan har qanday hujjatlarni o’rganish hamda baholash, ushbu hujjatlar nusxalarini va/yoki tegishli bo’lgan ma’lumotni ichki audit xizmati boshlig’iga yo’naltirishga;
  
• 
  o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha korxona menejmenti tomonidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar (tuzatuvchi amallar) bajarilishining monitoringini amalga oshirishga;
  
• 
  Ichki audit xizmatining boshlig’i e’tiboriga amal qilayotgan tizimlar, jarayonlar, standart (andoza)lar, faoliyatni yuritish usullarini takomillashtirish bo’yicha takliflar, shuningdek, mazkur Nizomda belgilanganidek, IAXning vakolatiga kiruvchi har qanday savollar bo’yicha sharhlarni etkazib berishga.
  

5. Sifatning ta’minlanishi va faoliyatning bajarilishi

Kompaniyaning Kuzatuvchi kengashi ichki audit xizmati faoliyatining har yillik baholanishini o’tkazadi.

1. 
   Ichki audit xizmatining boshlig’i ichki audit xizmati ish sifatini ta’minlash dasturini ishlab chiqadi va tatbiq etadi. Bunday dastur o’z navbatida, joriy monitoringni, shuningdek, ichki audit sifatining davriy ichki va tashqi baholanishini o’tkazishni o’z ichiga oladi.
   
2. 
   Ichki auditning sifatini tashqi baholash mustaqil tashqi ekspertlarni jalb etib, besh yilda bir marotabadan kam bo’lmagan holda amalga oshiriladi. Ichki audit xizmati boshlig’i baholashning natijalarini Kuzatuvchi kengash e’tiboriga takdim etadi.
   

6. Yakuniy qoidalar

1. 
   Ichki audit xizmati boshlig’i mazkur Nizomga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish zaruriyati to’g’risidagi masalalarni har yili ko’rib chiqadi.
   
2. 
   Nizomni, shuningdek, unga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritishni Kuzatuvchi kengash tasdiqlaydi.
   

6.3. Agar mazkur Nizomning me’yorlari Nizomning talablari bilan zid keladigan holatda Nizomdagi me’yorlar ustunlikka ega hisoblanadi.
5. Ichki audit bo’limining korxonaning boshqa bo’limlari bilan o’zaro aloqadorligi

Hozirgi zamon sharoitida ichki auditga tegishli ba’zi vazifalar turli xil bo’limlar va rahbarlarga yuklatib qo’yilgan. Ammo bu bo’limlar nazorat funktsiyasini qoniqarli va to’laligicha bajara olmaydilar. Bu esa korxonaning yuqori risk bilan ishlayotganligidan dalolat beradi. Soliq organlari korxona moliyaviy-ho’jalik faoliyatidan kamchiliklar topgan va sanktsiya qo’llangan holda, korxona juda katta zarar ko’radi va bu narsa uning kelajakda hamkorlari bilan ishlashida salbiy ta’sir ko’rsatmay qolmaydi.

Ichki audit bo’limi tizimli tarzda boshqaruvning barcha ob’yektlarini nazorat qilib boradi va standartlardan, shu jumladan korxona oldiga qo’ygan maqsadlardan og’ishishlar kuzatilgan taqdirda, ularni boshqaruvga ma’lum qiladi va tezkor tarzda bu xatoliklar oldi olinadi.

Ichki audit bo’limining korxonaning boshqa bo’limlari bilan o’zaro aloqadorligi

Bo’lim nomlanishi	O’zaro aloqadorligi elementlari
1	2
Direktorat	Ichki audit bo’limi rahbariyatdan buyruqlar, farmoyishlar, ko’rsatmalar, rejalar oladi va shu bilan birga ularning bajarilishi bo’yicha hisobotlar topshiradi, korxona faoliyatga baxo, taklif va xulosalar beradi.
Ta’minot va saqlash bo’limi	Ichki audit bo’limi moddiy-texnik holatini tekshiradi, TMZ sotib olish bo’yicha tuzilgan shartnomalar samaradorligi bilan tanishib chiqadi, ishlab chiqarishga berilgan materiallar hisobotlarini o’rganib chiqadi, qabul qilish va hisobdan chiqarish dalolatnomalarini tekshiradi, TMZ qabul qilinishi qonuniyligini nazorat qiladi.
Omborxona	Ichki audit bo’limi TMZ harakatini, kirim va chiqim o’z vaqtida hisobda aks ettirilganligini, material hisobotlarni, yuk xatlarini, hisob-fakturalarni, moddiy javobgarlik to’g’risidagi shartnomaning tuzilganligi, saqlash me’yorlariga rioya qilinganligini nazorat qlilib boradi
Ishlab chiqarish tsexlari	Ichki audit bo’limi ishlab chiqarish hisobotlarini, xom ashyoni ishlab chiqarishga berilganligini tasdiqlovchi yuk xatlari, reja va haqiqatda ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulot miqdorini nazorat qiladi. Xarajatlarni mahsulot tannarxiga to’g’ri olib borilayotganligini, texnik ko’rik va sifat qayd qilish jurnallari to’ldirilishini tekshiradi va ishlab chiqarish faoliyatiga baho beradi.
Rejalashtirish bo’limi	Ichki audit bo’limi me’yorlar o’rnatilganligini, ishlab chiqarish, moliyaviy va tijorat faoliyatida rejadagi ishlar bajarilayotganligini to’g’risidagi hisobotlarni, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bo’yicha sotish narxining rejalashtirilganligi, shtatlar jadvalining mavjudligini nazorat qiladi.
Buxgalteriya hisobi bo’limi	Ichki audit bo’limi buxgalteriya, moliyaviy va statisika hisobotlaridagi ma’lumotlar haqqoniyligini tekshiradi, debitor va kreditorlar, byudjet va byudjetdan tashqari jamg’armalar bo’yicha hisobotlarini tekshiradi va boshqalar. Tahlil va inventarizatsiya materiallarini taqdim etadi. Soliq qonunchiligida buxgalteriya sohasiga taalluqli o’zgarishlar, yangiliklar bilan tanishtirib boradi.

Auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot to’g’riligi va qonun hujjatlariga mosligini aniqlash maqsadida xo’jalik yurituvchi sub’ektning moiyaviy hisobotini hamda u bilan bog’liq moliyaviy axborotni auditorlar tomonidan tekshirishdir.³ Ichki auditorlar ham buxgalteriya hisobini va moliyaviy hisobot hamda moliyaviy axborotlarni qonun hujjatlar asosida tekshirib, yo’l qo’yilgan kamchiliklarni bartaraf etgan holda korxonani samarali faoliyat yuritishini ta’minlaydi.

Xulosa va takliflar

Ushbu kurs ishimizda keltirilgan mavzudagi jumlalarni tahlil qilish orqalishuni takidalshimiz mumkinki moliyaviy hisobot auditini to’g’ri tashkil qilish va ulardagi ma’lumotlarni haqqoniyligini tekshirish O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri bayon qilib berilgan. Shuningdek, mamlakatimiz xo’jalik sube’ktlarida moliyaviy hisobot auditini to’g’ri tashkil qilinishi va amaliy tahlil qilish natijasida ularning moliyaviy faoliyatini yanada mustaxkamlash chora tadbirlari kurs ishimizning dolzarbligini belgilab beradi. Auditning paydo bo’lishi va rivojlanishi hamda auditorlik tashkiloti yuqori sifatli professional xizmat ko’rsatishga erishishi uchun o’z faoliyatini shunday tashkil etishi kerak-ki, uning ish bajarish yoki xizmat ko’rsatishda qatnashayotgan xodimlari quyidagi talablarga javob berishi lozim:

halollik va haqqoniylik;

professional kompetentlilik va zarur tajriba hamda malakaga egalik;

professional axloq normalariga rioya qilish va belgilangan standartlar (shu jumladan korxonadagi ham) talablarini bajarish;

o’z professional majburiyatlarini bajarish chog’ida xodimlarga ma’lum bo’lgan axborotlarni maxfiy (sir) tutish printsipiga rioya qilish va hokazo.

Mijoz-korxona rahbariyati shartnoma asosida professional xizmatlar ko’rsatayotgan auditorlar faoliyati ustidan joriy nazorat o’rnatishi va

ko’rsatiladigan xizmatlar sifatiga ta’sir etuvchi muammolar yuzaga kelganda ularga ma’lum qilishi mumkin.

Ta’kidlash, joizki odatda buyurtmachi auditorlik tashkilotiga murojat qilganida bitta emas, balki bir necha xizmatni olishni hohlaydi. Shuning uchun ayrim xizmat turlarini alohida ko’rib chiqishimiz mumkin. Bu holatlar albatta auditorlik faoliyatini vazifalarini bajarishda auditorlik tamoyillarini mustaxkamligini ta’minlaydi.Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z faoliyatini amalga oshirish jarayonida bir qator omillarning ijobiy va salbiy ta’siri ostida bo’ladi. Omillarning salbiy ta’siri birgalikda ijobiy ta’sirni yo’qqa chiqarishi va aksincha bo’lishi mumkin.

Xo’jalik sub’ekti faoliyat sohasini belgilab beruvchi ushbu omillarga moslashishga majburdir. Omillarning har qanday tavsifi muayyan maqsadlarga xizmat qiladi. Bozor sharoitlarida korxona bir vaqtning o’zida iqtisodiy munosabatlarning ham sub’ekti, ham ob’ekti bo’lib harakat qiladi, tegishlicha, u turli omillarning dinamikasiga ta’sir qilish imkoniyatlariga ega. Shundan kelib chiqib, korxonalarning boshqaruv xodimlari ishini tashkil qilishga, ularning kasbiy mahoratiga bog’liq ichki omillar ta’sirida dinamik rivojlanishi tendentsiyalarini e’tibor qaratilsa, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy barqarorligining ichki omillariga aktivlarning holati va ularning aylanuvchanligini, moliyaviy resurslarning tarkibi va nisbatini, moliyaviy resurslarning paydo bo’lishi manbalarini kiritadi.

Ichki audit xizmatini tashkil etish va uni takomillashtirish quyidagi xulosa va takliflarga keltirib o’tdik:

- Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda ichki auditning maqsadi, korxonaxodimlarining qonuniy va me’yoriy hujjatlarga va kasb faoliyati standartlariga rioya etishni nazorat qilish, tomonlar manfaatlari o’rtasidagi nizolarni bartaraf etish, xo’jalik yurituvchi sub’ekt amalga oshirayotgan operatsiyalarning xususiyatlari va qo’lamlariga mos ishonchlilikni ta’minlash hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatidagi xatarlarni kamaytirish yo’llaridan iboratdir.

- Aktsiyadorlik jamiyatlarida barcha aktsiyadorlarni huquqlarini tengligini ta’minlagan holda, ularga xizmat qiladigan ichki audit xizmati xodimlarining ob’ektivligi va mustaqilligini ta’minlash lozim.

- Mulkdorlar va investorlarni qiziqtirgan bir savol mavjud bu ham bo’lsa, moddiy boyliklarining ahvoli va ulardan samarali foydalanilayotganligi, eng keraklisi undan qancha daromad olayotganligi qiziqtiradi. Ushbu holatdan kelib chiqib, ichki audit o’z tekshirishlari natijasini doimiy ravishda investorlarga ham oshkor etib borishi lozim, bu esa aktsiyadorlarning axborotlar olishini ta’minlaydi.

- Ichki audit xizmati xodimlarini doimiy va barqaror ishlash uchun kuzatuv kengashi tomonidan imtihonlar, seminarlar va kerak bo’lsa o’zaro bahs munozaralar olib borishni tashkil etish, ichki auditor tomonidan aniqlangan kamchiliklar va suistimolliklardan kelib chiqib, ularga moddiy jihatdan rag’batlantirishlar olib borish va shu asosda kuzatuv kengashi tomonidan fond ajratilishi maqsadga muvofiq bo’lar edi.

- Aktsiyadorlik jamiyatlarida ichki nazorat tizimini samarali yuritilishida ichki audit xizmatining ko’lamini oshirish va uni baholash, ular tomonidan diomiy nazoratda turishini ta’minlash zarur.

- Ichki auditorlik standartlarini hamda ichki auditorlarning axloqiy talabini me’yoriy xujjatlarga mos kelgan holda ishlab chiqish va amalda tadbiq etish lozim.

Xulosa sifatida shuni ta’kidlash joizki, yuqorida keltirilgan aktsiyadorlarni huquqini ham himoya qilishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Aktsiyadorlik jamiyatlarida ichki audit xizmatini mukammal joriy etsak, korxonalarning moliyaviy xo’jalik faoliyatini to’g’ri va ishonarli yuritish, aktsiyadorlarga dividend to’lash tizimi, qimmatli qog’ozlar bozorini takomillashtirish, korxonalarningmoliyaviy barqarorlikka erishishi hamda mamlakatimizda aktsiyadorlik jamiyatlarining samarali faoliyat yuritishida xizmat qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari

1. O’zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 2017.

2. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. – T.: Adolat, 2019.

3. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may.

4. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuni -Toshkent 1996 y. 30 avgust.

5. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi ”Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida”gi PQ–615-sonli Qarori;

6. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2008 yil 2 iyuldagi ”Auditorlik tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini oshirish yuzasidan qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida”gi PQ–907-sonli Qarori.

7. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan 5-sonli «Audit ishi sifatini nazorat qilish» nomli AFMS1999yil 4 avgust.

8. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to’g’risida. - T.: O’zbekiston, 2005.

II. Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar.

11. Бюджетный контроль и аудит: Учебное пособие/ А.К.Ибрагимов., Сугирбаев Б.Б., - Ташкент, 2010 – 192 с.

12. Гетокова Л.М., Скородумов В.А., Чепик Н.А. Аудит и сопутствующие услуги: Учебное пособие. – СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 2010. -208 с.

13. Do'smuratov R.D.Audit. O'quv qo'llanma ( I qism). / R.D. Do'smuratov, Sh. Fayziyev. - Т.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008. - 178 с

14. Do'stmuratov R.D. Audit. O'quv qo'llanma. ( II qism)./ R.D. Do'stmuratov, Sh. Fayziyev. - Т.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008. - 256 с

15. Do’smuratov R.D. Audit asoslari. -T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2003.-612 b.

16. Жминько С. Внутренний аудит. – Ростов н/Д: “Феникс ”, 2008 г. –316 стр.

17. Камышанов П.И. Современная бухгалтерия и аудит на предприятиях и в банках-М.: 2000. 380 с.

18. Ковалева О.В., Константинов Ю.П. «Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки» М.: «ПРИОР» 1999 272с.

19. Подольский В., Савин А. Сотникова Л. Международные и внутрифирменные стандарты аудиторской деятельности. Учебное пособие. –М.: “ИНФРА – М ”, 2010 г. – 302 стр.

20. Пугачев В.В. Внутренний аудит и контроль. Организация внутреннего аудита в условиях экономического кризиса. Учебник. – М.: “Дело и Сервис ”, 2010 г. – 224 стр.

21. Практический аудит. Учебное пособие / Под ред Н.Д. Бровкиной, М.В. Мельник. – М.: “ИНФРА – М ”, 2008 г. – 205 стр.

22. Практический аудит/ С.М. Бычкова, Т.Ю. Фомина; под ред. С.М. Бычкова. – 3-е изд. перераб. и доп. – М.: Эксмо, 2009. -176 с. – (Настольная книга специалиста)

23. Рогуленко Т. М Основы аудита. Учебник. – М.: “МПСИ ”, 2010 г. -512 стр.

24. Суйц В. Аудит. Учебное пособие. – М.: “КНОРУС ”, 2010 г. – 168 стр.

25. Савин А.А., Савина А.А., Аудит налогообложение: Учебное пособие. –М.: Вузовский учебник, 2010. – 381 с.

26. Tulaxodjaеva M.M. «Audit» (darslik). Toshkеnt Davlat iqtisodiyot univеrsitеti. Iqtisodiyot, 2010 y. – 456-b.

III. Internet saytlari

http://www.iasc.org.uk

http://www.aicpa.org/index.htm

http://www.uza.uz

http://www.uzbekistan.uz

http://www.accountingweb.com

http://www.ziyonet.uz

http://www.mf.uz

http://www.tfi.uz

http://www.lex.uz

1^ Tulaxodjaеva M.M. «Audit» (darslik). Toshkеnt Davlat iqtisodiyot univеrsitеti. Iqtisodiyot, 2010 y. – 456-b.

2^ Tulaxodjaеva M.M. «Audit» (darslik). Toshkеnt Davlat iqtisodiyot univеrsitеti. Iqtisodiyot, 2010 y. – 446-b.

3^ “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni (yangi tahriri) №734-XII, 09.12.1992 y.