1. Idoraviy arxivlar Davlat arxivlari Fuqarolarning shaxsiy arxivlari

Davlat arxivlar
O’zbekiston Respublikasining hozirgi zamon davlat arxiv tizimi respublikaning siyosiy-ma’muriy tuzilishi negizida tashkil etilgan. Respublika davlat arxiv tizimiga quyidagi arxivlar kiradi:
1. Qoraqalpog’iston Respublikasi markaziy davlat arxivi, viloyat davlat arxivlari va ularning filiallari, Toshkent shahar davlat arxivi;
2. Respublika Markaziy davlat arxivlari
Hozirgi kunda Qoraqalpog’iston Respublikasi markaiy davlat arxivi, Andijon, Buxoro, Jizzax, Qashqadaryo, Navoiy, Namangan, Samarqand, Surxondaryo, Sirdaryo, Toshkent, Farg’ona, Xorazm viloyatlari davlat arxivlari hamda Toshkent shahar davlat arxivi faoliyat ko’rsatmoqda. Joylarda ularning 55 filiali mavjud. Viloyat arxivlarida asosan Oktyabr to’ntarishidan keyingi davrda joylardagi siyosiy ahvol, mintaqalar hamda viloyatlarning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga oid hujjatlar saqlanmoqda. Masalan, Farg’ona viloyat davlat arxivi fondlari Farg’ona viloyati va Farg’ona shahri tarixini, qisman bir vaqtlar Farg’ona viloyat tarkibiga kirgan Andijon va Namangan viloyatlari tarixini ham aks ettiradi. Farg’ona viloyat ishchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetining fondi (121-f.) vodiyda Sho’rolar hokimiyatining o’rnatilishi, ocharqilik va ishsizlikka qarshi kurash, istiqlolchilik harakati, ayollarni ozodlikka chiqarish kabi masalalarni yoritadi. Arxiv fondlaridagi hujjatlari viloyatda sanoat korxonalarining bunyod etilishi, sug’orish shoxobchalari, jumladan, Katta Farg’ona kanalining qurilishi, maorif va madaniyatning rivojlanishi haqida batafsil ma’lumotlar beradi. Farg’ona viloyat davlat arxivida fotosuratlar fondi ham mavjud bo’lib, bu rasmlarda ishga tushirilgan korxonalar, sug’orish inshootlari, bunyod etilgan qasaba (posyolka) larning umumiy ko’rinishi aks ettirilgan. Deputatlar, faxriylar, ishlab chiqarish ilg’orlarining ham suratlari saqlanadi. Marg’ilon va Qo’qon shaharlarida Farg’ona viloyat davlat arxivining filiallari faoliyat ko’rsatmoqda.
Respublika markaziy davlat arxivlari tizimiga quyidagi arxivlar kiradi:
1. O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arixivi (O’zR MDA);
2. O’zbekiston Respublikasi ilmiy-texnikaviy va medisina hujjatlari markaziy davlat arxivi;
3. O’zbekiston Respublikasi kinofotofonohujjatlar markaziy davlat arxivi.
Shuningdek respublika arxiv tizimida Prezident Devoni arxivi va uning viloyatlardagi filallari ham muhim o’rin tutadi.
Tarixiy hujjatlarni saqlashda O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat arxivi (O’zR MDA) yetakchi rolp o’ynaydi. Mazkur arxivda Turkiston va O’zbekiston tarixiga oid nodir hujjatlar jamlangan. Bu yerdagi hujjatlar asosan O’rta Osiyoning Rossiya tomonidan istilo qilishidan to hozirgi kungacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.
Turkiston viloyat harbiy gubernatori va qo’shin qo’mondoni fondi (336-f.) va Viloyat markazi aholisini boshqaruvchisi fondida (450-f.) 1865-1868 yillarga mansub hujjatlar jamlangan bo’lib, ularda Turkiston viloyatining chegaralari, ma’muriy tuzilishi va aholisi xususida ma’lumotlar keltiriladi.
Turkiston general-gubernatori mahkamasi fondi (1-f.), Turkiston general-gubernatori xuzuridagi diplomatik amaldor fondi (2-f.), Buxorodagi Rossiya siyosiy agentligi fondida (3-f.), Rossiyaning G’arbiy Xitoy, Afg’oniston, Eron, Xiva va Buxoro bilan diplomatik aloqalariga doir materiallar to’plangan. Hujjatlar Turkiston o’lkasi va alohida mintaqalarning ma’muriy tuzilishi haqida, shaharlar boshqaruvi va shahar nizomining joriy etilishi to’g’risida, madrasa va masjidlarning miqdori va ahvoli haqida ma’lumot beradi.
Turkiston general-gubernatori mahakamasi fondida, Turkiston rayon muxofaza bo’limi fondida (461-f.), viloyatlar boshqaruvi, uyezd boshliqlari, sud orgnalari fondlarida O’rta Osiyo xalqlarining milliy-ozodlik harakati o’z aksini topgan. 1885 yilda Farg’onada, 1910 yilda Buxoroda, 1916 yilda butun Turkiston o’lkasida ro’y bergan qo’zg’olon va g’alayonlar to’g’risida ma’lumotlar bor. Sanoatning rivojlanishi, temir yo’llarning qurilishi, qishloq xo’jaligining ahvoli haqidagi ma’lumotlar savdo-sanoat shirkatlari, dehqonchilik va davlat mulki boshqarmasi fondlarida uchraydi. Turkistonning madaniy hayoti, o’quv va madaniy-oqartuv muassasalari, ilmiy jamiyatlar fondlarida o’z aksini topgan.
Xiva xoni mahkamasi fondi (1874-1917 yy; 125-f) va Buxoro amiri Qushbegiisi fondida (XIX asrning oxiri-1920 y; 126-f) xonliklarning siyosiy-iqtisodiy ahvoli, milliy munosabatlar, O’rta Osiyo xalqlarining turmushi va madaniyati to’g’risidagi ma’lumotlar mavjud.
Fevralp inqilobidan to Oktyabrg’ to’ntarishigacha bo’lgan davr Muvaqqat hukumatning Turkiston komiteti hamda Ishchi soldat deputatlari O’lka Soveti fondlarida yoritiladi.
Turkiston ASSR MIK, XKS va xalq komissarliklari fondlarida o’lkada sovet hokimiyatining o’rnatilishi, istiqlolchilik harakati va fuqarolar urushi, milliy davlat chegaralanishi va O’zbekiston SSR ning tashkil topishi bilan bog’liq voqyealar o’z aksini topgan.
O’zR MDA da Buxoro va Xorazm xalq respublikalari markaziy va mahalliy muassasalarining hujjatlari (1920-1924 yy) saqlanmoqda. Ular bu respublikalardagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy qurilish xususida ma’lumotlar beradi.
Arxivda O’zbekiston SSR sovetlari syezdlari hujjatlari, O’zSSR MIK va XKS hujjatlari, boshqa sovet idora va muassasalarining hujjatlari ham saqlanmoqda. Bu hujjatlar va undan keyingi davrga mansub hujjatli materiallar O’zbekistonning butun sovet davridagi hayoti haqida batafsil ma’lumotlar beradi.
O’zR MDAda shaxsiy fondlar ham keng o’rin olgan. Bu yerda P. A. Kobozev, D. I. Manjara, H. M. Abdullayev, J. I. Abdullaxonov, A. V. Almatinskaya, L. A. Abdullayev va boshqa qator partiya va davlat arboblari, fan va madaniyat arboblarining shaxsiy fondlari mavjud.
Markaziy Davlat Arxivida talay arxiv kolleksiyalari ham mavjud bo’lib, ular orasida XIII-XVI asrlarga mansub vaqf hujjatlari kolleksiyasi diqqatga sazovordir.
Respublika ahamiyatiga molik arxivlardan yana biri – bu O’zbekiston Respublikasi ilmiy-texnikaviy va medisina hujjatlari markaziy davlat arxivi bo’lib, u 1962 yilda tashkil etilgan. Arxivda ilmiy-tadqiqot, loyihalashtirish, kostruktorlik muassasalarining hujjatlari saqlanmoqda. Arxiv fondlarida O’zbekistonda turli davrlarda bunyod etilgan sanoat korxonalari, sug’orish inshootlari, ma’muriy va grajdan binolarining loyihalari mavjud. Kostruktorlik hujjatlari esa turli davrlarda yaratilgan paxta terish, to’qimachilik mashinalari va uskunalari loyihalari va boshqa grafik materiallardan iboratdir. Mazkur arxivda tibbiyot ilmiy-tekshirish institutlarida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijalari ham saqlanmoqda.
O’zbekiston Respublikasi kinofotofonohujjatlar markaziy davlat arxivi 1943 yilda tashkil etilgan. 1959 yilda u O’zbekiston Markaziy Tarix arxivining bir bo’limiga aylantirildi. 1974 yildan e’tiboran yana mustaqil arxiv sifatida faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Arxivda saqlanayotgan 1917 yildan oldingi davrga taalluqli fotosuratlarda Turkiston o’lkasidagi milliy-ozodlik va inqilobiy harakatlardan lavhalar (1898, 1905. 1907 yy), chor Rossiyasi vakillari tomonidan o’lkaning boshqarilishi, ularning mahalliy aholiga bo’lgan munosabati, sud organlarining faoliyati, Xiva xonligi va Buxoro amirligining xalqaro aloqalari, musulmonlarning turmushi va diniy marosimlar o’z aksini topgan.
Sovet davri foto- va kinohujjatlarida O’zbekistonning 74 yil davomida bosib o’tgan yo’li aks ettirilgan. Fonohujjatlar esa davlat va jamoat arboblari, fan, adabiyot va san’at namoyandalari, ishlab chiqarish ilg’orlarining yozib olingan nutq va intervpyularidan, eski bolpsheviklar, fuqarolar urushi va ikkinchi jahon urushi qatnashchilarining esdaliklaridan iboratdir. Arxivda mualliflar ijrosida badiiy asarlar yozib olingan magnit lentalari hamda taniqli san’atkorlar va jamoalar tomonidan ijro etilgan kuy va qo’shiqlar audiokassetalari saqlanmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni arxivi va uning barcha viloyatlardagi bo’limlarida sobiq O’zkompartiya va O’zbekiston komsomoli hujjatlari bilan bir qatorda hozirgi kunda faoliyat ko’rsatayotgan muassasa va tashkilotlar, jumladan Prezident Devoni, viloyatlar, shahar va tumanlar hokimliklari, O’z XDP va “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining hujjatlari saqlanmoqda.