1. Ilk bolalik davrida psixik taraqqiyot

O'z-o'zini anglash muammosi psixologiyadagi eng qiyin muammolardan biridir. Ko'pchilik samarali usul uning tadqiqoti asosan ikkita asosiy omil ta'siri ostida shakllanadigan o'z-o'zini anglash genezisini o'rganishdir - o'z amaliy faoliyat bola va uning boshqa odamlar bilan munosabatlari. Maktabgacha yoshda o'z-o'zini anglashning paydo bo'lishi shaxs rivojlanishidagi eng muhim yutuq hisoblanadi. Shuning uchun ta'rif psixologik sharoitlar O'z-o'zini anglashni shakllantirish va uning rivojlanishidagi istalmagan og'ishlarning asosiy sabablarini aniqlash bolaning kelajakdagi shaxsiyatining asoslarini to'g'ri qurish uchun ayniqsa dolzarb bo'lib qoladi. O'z-o'zini anglash muammosi mahalliy va xorijiy psixologik tadqiqotlar doirasida keng muhokama qilinadi. O'z-o'zini anglash tuzilishini, uning rivojlanish dinamikasini o'rganish nazariy va amaliy jihatdan katta qiziqish uyg'otadi, chunki u ontogenezda shaxsning shakllanish mexanizmlarini tushunishga yaqinroq bo'lishga imkon beradi. O'z-o'zini anglash muammosi (men-ego, men-tasvir, men-kontseptsiya) hozirgi vaqtda juda dolzarbdir. Bu zamonaviy sharoitda bolaning ahamiyati darajasini, uning o'zini va atrofidagi dunyoni o'zgartirish qobiliyatini aniqlash zarurati bilan bog'liq. O'z-o'zini hurmat qilish o'z-o'zidan, o'z-o'zidan paydo bo'lmaydi. U kattalarning fikr-mulohazalari, oiladagi muhit, ota-onalar o'rtasidagi munosabatlar, bolaning fe'l-atvori va xatti-harakatlari to'g'risidagi fikrlaridan iborat. Kattalar bolaning shaxsiyatining shakllanishiga, uning o'zini o'zi qadrlashi va shaxsiy "men" ni aniqlashga ta'sir qiladi.

Reja:
1. Ilk bolalik davrida psixik taraqqiyot.

2. 3 yoshli bolalarning aqliy rivojlanishi.
3. Ilk bolalik davrida shaxsning rivojlanishi.

Ilk bolalik davrida psixik taraqqiyot

Ilk bolalik davri.- Go‘daklik davridan so‘ng rivojlanishning yangi bosqichi ilk bolalik (1-3 yosh) davri boshlanadi, Ilk bolalik davri bola hayotidagi eng ahamiyatta molik, uiing kelajakdagi psixologik rivojlanishini belgilab beruvchi - muhim davr hisoblanadi. Bu davrdagi rivojlanishning asosini bolaning to‘g’ri yurishi, muloqotga kirishishi va predmt faoliyatni egallash xususiyatlari tashkil etadi. Tikka va to‘g‘ri yura olish imkoni bolani, doimiy ravishda yangi ma’lumotlarni egallashga zamin bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalar o‘z xatti—harakatlari bilan juda faol va kattalar bilan muloqotga kirishishga intiluvchan bo‘ladilar. Bola rivojlanish jarayonida odamlarning ilgari utgan avlodlari tomonidan yaratilgan predmet va xodisalar olami bilan aloxida maxsus munosabatga kirishadi.Bola insoniyat qulga kiritgan barcha yutuqlarni faol ravishda uzlashtirib,egallab boradi.Bunda predmetlar olamini,xamda ular yordamida amalga oshiriladigan xatti – xarakatlarni, tilni , odamlar orasidagi munosabatlarni egallab olishi, faoliyat motivlarining rivojlanishi, kobiliyatlarning usib borishi, katta yoshli kishilarning bevosita yordamida amalga oshirilib borilmogi kerak Asosan mana shu davrdan boshlab bolaning mustakil faoliyati kuchaya boshlaydi. Bogcha yoshdagi bolalarga beriladigan tarbiya ularning murakkab xarakatlarini takomillashtirish, elementar gigiena, madaniy va mexnat malakalari xosil kilish, nutkini ustirish xamda ijtimoiy axolk va estetik didning dastlabgi kurtaklarini yuzaga keltirish davridir. Mashxur rus pedagoglaridan biri Lesgaftning fikricha insonning bogcha yoshdagi davri shunday bir davrki, bu davrda bolada kelgusida kanday xarakter xislatlari paydo bulishi belgilanadi va axlokiy xarakterning asoslari yuzaga keladi. Bogcha yoshdagi bolalarning kuzga tashlanib turuvchi xususiyatlaridan biri ularning serxarakatligi va taklidchanligidir.Bola tabiatnining asosiy konunini shunday ifodalash mumkin:bola uzluksiz faoliyat kursatishni talab kiladi,lekin u faoliyat natijasidan emas, balki faoliyatning bir xilligi va bir tomonlamaligidan charchab koladi.Mana shu suzlardan bogcha yoshidagi bola tabiatning asosiy konuni bulmish serxarakatligini ortik cheklab tashlamay,balki maksadga muvofik ravishda uyushtirish kerakligi yakkol kurinib turibdi. Kattalar va tengdoshlari bilan bulgan munosabat orkali bola axlok normalari, kishilarni anglash, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan tanisha boshlaydi. Bogcha yoshidagi bola endi uz gavdasini juda yaxshi boshkara boshlaydi. Uning xarakati muvofiklashtirilgan xolda buladi. Bu davrda bolaning nutki jadal rvojlana boshlaydi. U yangiliklarni egallashga nisbatan uzi bilganlarini mustaxkamlashga extiyoj sezadi. Uzi bilgan ertagini kayta-kayta eshitish va bundan zerikmaslik shu davrdagi bolalarga xos xususiyatdir
* Bogcha yoshdagi bolalar extiyoji va kizikishlari jadal ravishda ortib boradi. Bu avvalo keng doiraga chikish extiyoji, munosobatda bulish, uynash extiyojlarinig mavjudligidir. Bogcha yoshidagi bolalar nutkni bir muncha tula uzlashtirganlari va xaddan tashkari xarakatchanliklari tufayli ularda uzlariga yakin bulgan katta odamlar va tengdoshlari bilan munosobatda bulish extiyoji tugiladi. Ular tor doiradan kengrok doiradagi munosobatlarga intila boshladilar. Ular endi kuni-kushnilarning bolalari bilan xam jamoa bulib uynaydilar.
Xamma narsani bilib olishga bulgan extiyoj kuchayadi. Bogcha yoshidagi bola tabiatiga xos bulgan kuchli extiyojlardan yana bir uning xar narsani yangilik sifatida kurib bola uni xar tomonlama bilib olishga intilishidir. Bogcha yoshdagi bolalar xayotida va ularning psixik jixatidan usishida kizikishning roli xam kattadir.Qiziqish xuddi extiyoj kabi bolaning biror faoliyatga undovchi omillardan biridir. Shuning uchun xam kizikishni bilish jarayoni bilan boglik bulgan murakkab psixik xodisa desa buladi. Bolaning kamol topishida kizikishning axamiyati shundaki, bola kizikkan narsasini mumkin kadar chukurrok bilishiga intiladi va binobarin uzok vakt davomida kizikkan narsasi bilan shugullanishdan zerikmaydi. Bu esa uz navbatida bolaning dikkati xamda irodasi kabi muxim xislatlarni ustirishga va mustaxkamlashishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyati bu uyindir. Bogcha yoshidagi bolalarning uyin faoliyatlari masalasi asrlar davomida juda kup olimlarning dikkatini uziga jalb kilib kelmokda. Bogcha yoshidagi bolalar uzlarining uyin faoliyatlarida ildam kadamlar bilan bilan olga karab borayotgan sermazmun xayotimizning xamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar. Maolumki, bolaning yoshi ulgayib mustakil xarakat kilish imkoniyati oshgan sari uning atrofdagi narsa va xodisalar buyicha dunyoskarashi kengayib boradi. Bogcha yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu narsalar bilan bevosita amaliy munosobatga bulishiga intiladi. Bu urinda shu narsa xarakterliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi uzining xaddi sigadigan narsalari bilangina emas, balki kattalar uchun mansub bulgan uzining kuchi xam yetmayligan, xaddi sigmaydigan narsalar bilan xam amaliy munosobatda bulishga intiladi. Masalan: bola avtomashinani, tramvayni uzi xaydagisi, rostakam otga minib yurgisi,uchuvchi bulib samolyotda uchgisi va rostakam militsioner bulgisi keladi. Birok tabiiyki bola uzidagi bunday extiyojlarning birontasini xam xakikiy yul bilan kondira olmaydi. Bu urinda savol tugiladi. Bolalarning tobora ortib borayotgan turli extiejlari bilan ularning tor imkoniyatlari urtasidagi karama - karshilik kanday yul bilan xal kilinadi? Bu karama karshilik fakatgina birgina faoliyat orkali yaoni bolaning uyin faoliyati orkaligina xal kilinishi mumkin. Buni shu bilan izoxlab berish mumkinki, birinchidan, bolalarning uyin faoliyati kandaydir moddiy maxsulot ishlab chikarishga karatilgan faoliyat emas. Shuning uchun bolalarni uyinga undovchi sabab(motiv) kelib chikadigan natija bilan emas balki shu uyin jarayonidagi turli xarakatlarning mazmuni bilan boglikdir. Ikkinchidan esa, bolalar uyin jarayonida uz ixtiyorlaridagi narsalarni, uzlarini kiziktirgan, ammo kattalargagina mansub bulgan narsalarga aylantirib xoxlaganlaricha erkin faoliyatda buladilar. Bolalarning uyin faoliyatlari ularning jismoniy va psixik jixatdan garmonik ravishda rivojlantirish uchun birdan bir vositadir. Uyin bolalar xaetida shunday kup kirrali faoliyatki, unda kattalarga mansub bulgan mexnat xam, turli narsalar xakida tafakkur kilish, xom xayol, dam olish va xushchakchaklik manbalari xam mujjasamlangandir, yaoni mana shu jarayonlarning barchasi uyin faoliyatida anik buladi. Shuni xam taokidlab utish kerakki uyin fakat tashki muxitdagi narsa xodisalarni bilish vositasigina emas, balki kudratli tarbiya vositasi xamdir. Ijodiy va syujetli uyinlarda bolalarning barcha psixik jarayonlari bilan birgalikda ularning individual xislatlari xam shakllanadi. Demak, bogchadagi taolim tarbiya ishlarining muvaffakiyati kup jixatdan bolalarning uyin faoliyatlarini maksadga muvofik tashkil kila borishga boglikdir. Shunday kilib, uyin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha bolalar xayolining uzi uyin jarayonida yuzaga kelib rivojlanadigan narsadir.Bolalarga uyinchoklarni berishda ularning yosh xususiyatlarini, tarkkiyot darajalarini va ayni paytda ularni kuprok nimalar kiziktirishini xisobga olish kerak. Maolumki, 1-3 yosh bolalar xali tashki muxitni juda oz uzlashtirganlar. Ular xali xattoki narsalarning rangini, xajmini xam yaxshi ajrata olmaydilar. Shuning uchun ularga kugirchok bilan birga xar xil rangli kiykim, laxtak matolar xam berish kerak. Ayniksa. kiz bolalar uz kugirchoklarini xar xil rangli matolarga urab, rumol kilib uratib mashk kiladilar. Ugil bolalarga esa, xar xil rangli, bir-birining ichiga sigadigan kuticha uyinchoklarni berish foydalidir. Uyin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol shakli bulgan taxlim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani uzlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni faol egallash uchun odam avvalo yetarli darajada nutkni egallagan bulishi, maxlum malakalar, ukuvlar va elementar tushunchalarga ega bulishi kerak buladi. Bularga bola yukorida batafsil kursatib utganimizdek uyin faoliyati orkali erishadi. Bogcha yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, dikkat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutk, xayol, xissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni xali bir-biridan yaxshi fark kila olmaydi. Unga ranglarning farkini bilishga yordam kiladigan uyinchoklar berish lozim(bolalarning kugirchoklari uchun xar xil rangli kiykimlar berish, xar xil rangli xalkalar, kutichalar va shuning singar i narsalar juda yaxshi buladi). Bogcha yoshidagi bolalar turli narsalarni idrok kilishda ularning kuzga yaxshi tashlanib turuvchi belgilariga(rangi va shakliga) asoslansalar xam, lekin chukur taxlil kilmaydilar. Bogcha yoshidagi bolalar kattalarning yordami bilan suratlarni analitik ravishda idrok kilish kobiliyatiga ega buladilar. Buning uchun bolalar suratlarni idrok kilayotganlarida kattalar turli xil savollar bilan ularni taxlil kilishga urgatishlari lozim. Bunda asosan bolalar dikkatini: 1. suratning mazmunini(syujetini) tugri idrok kilishga, 2. suratning umumiy kurinishida xar bir tasvirlangan narsalarning urnini tugri idrok kilishga, 3. tasvirlangan narsalar urtasidagi munosabatlarni tugri idrok kilishga karatish kerak.Dikkat xar kanday faoliyatimizning doimiy yuldoshidir. Shuning uchun dikkatning inson xayotidagi axamiyati xam benixoya kattadir. Bogcha yoshidagi bolalar dikkati asosan ixtiyorsiz buladi. Bogcha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy dikkatning usib borishi uchun uyin juda katta axamiyatga ega. Uyin paytida bolalar dikkatlarini bir joyga tuplab, uz tashabbuslari bilan maxlum maksadlarini ilgari suradilar.Bu yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning oldiga kuyilgan yangi talablar asosida takomillasha boradi.Bogcha yoshidagi bolalar uzlarining faoliyatlari uchun kandaydir axamiyatga ega bulgan, ularda kuchli taassurotlar koldirgan va ularni kiziktirgan narsalarni beixtiyor eslarida olib koladilar. Ilk bolalik davrining boshlariga kelib, bolada birinchi tafakkur operatsiyalari yuzaga keladi. Buni bola biror predmetni olishga harakat qila olganidan so‘ng, uni sinchiklab o‘rganishida ko‘rishimiz mumkin.

2. 3 yoshli bolalarning aqliy rivojlanishi.

Ilk bolalik davridan boshlab bola uni o‘rab turgan predm etlarning xususiyatlarini va ular orasidagi oddiy bog‘liqliklarni anglashga harakat qiladi. Bu davr aqliy rivojlanishning asosini, idrok va tafakkur harakatlarining yangi ko'rinishlarini tashkil etadi. 1 yoshli bola predm etlarni izchil, tizim li ravishda ko‘rib chiqa olmaydi. U asosan predm etning qandaydir bir ko‘zga tashlanib turadigan belgisiga o‘z e’tiborini qaratadi va predm etlarni shu belgilariga ko‘ra taniydi. Keyinchalik yangi idrok harakatlarining egallanishi bolaning predmetli harakatlarini bajarishdan ko‘z biIan chamalab, harakat qilishiga o‘tishda namoyon boladi, endi u predmetning bolaklarini ushlab ko‘rmasdan, balki chamalab idrok eta oladi
2,5—3 yoshli bola kattalarning ko‘rsatgan namunasi, rangi, shakli va kattaligiga ko‘ra, aynan shunday predmetlarni chamalab, idrok etgan holda to‘g‘ri topa oladi. Bolalar avval shakliga, so‘ngra kattaligiga va undan keyingina rangiga qarab ajrata oladilar. Bu jarayonda bola bir xil xususiyatga ega bolgan juda ko‘p predmetlar mavjudligini tushuna boshlaydi. Lekin, bola rasm chizishni boshlash davrida predmetlarning rangini e’tiborga olmaydi va o‘ziga yoqadigan ranglardan foydalanadi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha 2,5—3 yoshli bola 5—6 ta shaklni (doira, kvadrat, uchburchak, to‘g‘riburchak, ko‘pburchak) va 8 xil rangni (qizil, olov rang, sariq, yashil, ko‘k, siyohrang, oq, qora) idrok etishi mumkin. Rang va shakllarning maqsadga muvofiq ishlatilishi jihatidan har xil narsalarda turlicha namoyon bolishi sababli, bu yoshdagi bolalar ularni idrok etganlari bilan nomlarini aniq bilishlari va o‘z nutqlarida ishlata olishlari birmuncha qiyinroq.Kattalarning bu yoshdagi bolalardan rang va shakllarni eslab qolishlarini talab etishlari noto‘g‘ridir, buning uchun mos davr 4—5 yoshlar hisoblanadi.Bola 3 yoshigacha o‘zlashtirgan so‘zlar asosan predmet va harakatlarning nomlarini bildiradi. Nomlar asosan uning vazifasini anglatadi, bunda predmet yoki harakatning tashqi ko‘rinishi o‘zgarsa ham uning nomi o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham bola predmetlarning nomlarini ishlatilishini vazifalariga boglagan holda tez o‘zlashtiradi. Idrok o‘ssa, xotira takomillashadi. Xotira bolaning taraqqiyoti uchun katta ahamiyatga egadir. Agar, go‘dak bola qoliga ushlagan narsani oddiy harakatlar bilan kuzatsa, 2—3 yoshdagi bola shu predmet qismlarini diqqat bilan o‘rganganidan so‘nggina, o‘z amaliy faoliyatida ishlata boshlaydi. Bolani dastlab, ayni shu predmetlarning qollanish vazifasi, mohiyati qiziqtirib, u o‘z savoliga javob olish maqsadida ko‘pincha kattalarga «Bu nima?» degan savol bilan murojaat qiladi. 1—3 yoshdagi bola shakllanishda psixik rivojlanishning o‘ta ahamiyatliligini inobatga olgan holda, ayrim psixologlar (R.Zazzo) inson tugllganidan to yetuklik davrigacha bolgan psixik rivojlanish asosining taxminan o‘rtalari, 3 yoshga to‘g‘ri keladi, degan mulohazani bildiradilar. Bu yoshdan boshlab, bolalar predmetlarni olganish olamiga qadam qo’yadilar. U endi kattalar bilan nutq orqali muomala-munosabatda bola oladi va sodda axloq qoidalariga amal qila boshlaydilar. Kattalar bilan boladigan muloqoti tufayli bola atrof hayot haqida ko‘proq ma’lumot oladi. Nutq — bu yoshlarda nafaqat muloqot, balki bola tafakkurining rivojlanishi va o‘zini-o‘zi, shuningdek, bilish jarayonlarini boshqarish vositasi bolib ham xizmat qiladi. U endi kattalar bilan nutq orqali muomala-munosabatda bola oladi va sodda axloq qoidalariga amal qila boshlaydilar. Kattalar bilan boladigan muloqoti tufayli bola atrof hayot haqida ko‘proq ma’lumot oladi. Nutq — bu yoshlarda nafaqat muloqot, balki bola tafakkurining rivojlanishi va o‘zini-o‘zi, shuningdek, bilish jarayonlarini boshqarish vositasi bolib ham xizmat qiladi. Kattalar mana shu savollarning hammasidan bolalarda tafakkurni o‘stirish va tevarak-atrofdagi olamni to‘g‘ri tushunishni tarbiyalash maqsadida foydalanishi g‘oyat muhimdir. Bola o‘z savollariga tushunarli javob olganidan keyin, bu ma’lumotlarni o‘z o‘yinlarida aks ettiradi va shu yo‘1 bilan ularning xotirasida mustahkam saqlanib qoladi. Bola tevarak-atrofdagi olamni kattalarning tushuntirishi bilan bir vaqtda kuzatsa, atrofdagi olamni yaxshiroq tushuna boshlaydi, narsa va hodisalarni solishtiradi, ularning ayrimlari o‘rtasidagi o‘zaro boglanishlarni va buning sabablarini aniqlaydi. Mana shuning o‘zi bolada ancha umumlashgan tafakkur paydo bolayotganidan darak beradi. Bola tafakkurining rivojlanishi nutqning o‘sishi bilan mustahkam boglangandir, nutqning o‘sishi tafakkurning rivojlanishiga yordam beradi, chunki so‘z narsa, predmet va harakatlar bilan o‘zaro munosabatda boladi. 0 ‘z navbatida, tafakkurning rivojlanish darajasi so‘z zaxirasining oshishiga, umuman, nutqning o‘sishiga yordam beradi. Bola ikki yoshga tolganda, harakatlarning ham nomlarini bilib oladi. Bu harakatlarga bolaning o‘zi bajaradigan yoki kattalar tomonidan bajarilgan, nomi aytilgan va bola kuzatib borgan harakatlar kiradi. Bu «passiv» nutq hisoblanadi, chunki bola so‘zlarni tushunadi-yu, lekin ularni talaffuz qila olmaydi. 3 yoshlar arafasida predmetlarning vazifalarini tola o‘zlashtigan bolalar, o‘z o‘yinlarida, shu predmetlardan maqsadsiz foydalanib qolmay, balki ularni o‘z vazifalariga kola ishlatadilar. Bolaning nutqi u 1,5 yoshga yetgungacha birmuncha sekinlik bilan rivojlanadi. Bu davr ichida u 30—40 ta so‘zdan, to 100 tagacha so‘zni o‘zlashtiradi, lekin ularni amaliyotda juda kam qollaydi. 1,5 yoshdan boshlab esa, uning nutqi jadal rivojlana boshlaydi. Endi bola predmetlarning nomlarini aytishlarini solabgina qolmay, balki bu so‘zlarni o‘zi talaffuz etishga ham harakat qiladi. Nutqining rivojlanish darajasi jadallashadi. 2 yoshlarning oxirlariga borib, bola 300 tagacha, 3 yoshlarning oxirlariga borib esa, 500 dan to 1500 tagacha so‘zni o‘z nutqida ishlata oladi, Shuningdek, so‘zlarni ham aniq talaffuz etib, jumlalarni to‘g‘ri tuza oladilar. 1,5—3 yoshlar nutqning rivojlanishi uchun senzitiv davr hisoblanadi. Bola bilan so‘zlashayotganda kattalar so‘zlarni aniq talaffuz etishlari va boladan ham aniq talaffuzni talab etishlari lozim. Ikki yoshdan oshgan bolaning sezgilari (ko‘rish, eshitish, hid va ta’m bilish, teri va harakat kabi) uning har kungi xilma-xil harakatlari davomida turli narsalarga bevosita to‘qnash kelishi natijasida rivojlanadi. Sezgilarning normal rivojlanishi bola idroki o'sishi uchun zamin yaratadi. Ilk bolalik davridagi bolaning idroki ancha rivojlangan bolsaham hali katta odamlar idrokidan keskin farq qiladi. Birinchidan, bolalarda turmush tajribasi yo‘qligi tufayli ularning idroklari ham anglashilmagan xarakterga ega bo‘ladi. Ular ko‘p narsalarga birinchi marta duch keladilar. Shuning uchun bolalar idrok qiladigan ko‘p narsalar ularga yangilik, ya’ni dastlabki taassurot kuchiga ega boladi. Ikkinchidan esa, bolalarning idroki ko‘pincha ixtiyorsiz xarakterga ega boladi, ya’ni ularning idrokida muayyan bir maqsadni ko‘zlash hali sezilmaydi. Shuning uchun ularning idroki bir narsadan boshqa bir narsaga beixtiyor ko‘chib keta beradi. Lekin bu yoshdagi bolalarda hissiyot kuchli bolgani uchun ular o‘zlarini qiziqtiradigan, hayron qoldiradigan, hissiy kechinmalar uyg‘otadigan narsalarni idrok qiladilar. judga kela boshlagan boladi. Uch yashar bolaning xayol obrazlari tevarak-atrofdagi predmetlarning ta’sirida tug‘iladi va ma’lum maqsadga bo‘ysunadi. Bola qo‘g‘irchoqni ko'rib bolgandan keyin, uni kiyintiradi va «uxlashga» yotqizadi. Bordi-yu, shu on «ayiqcha»ni ko‘rib qolsa, diqqatini qolidagi qo‘g‘irchoq qolib, ana shu «ayiqcha»ga qaratadi va u bilan «o‘rmonga sayr qilishga» ketadi. Bolada tajriba ortib borishi bilan xayol ham boyib boradi. Kichkina bolalarda xayol ancha rivojlangan boladi. Lekin bola xayoldagi obraz bilan borliqdagi idrok qilayotgan narsa va predmetlarni aralashtirib yuboradi. Shu sababli bola xayoliga ta’sir etuvchi vositalar ichida ertaklar muhim o‘rin egallaydi.Ilk bolalik yoshidagi bolaning xayoli predmetlar bilan qilinadigan harakatlarga bogliqligi bilan farqlanadi. Bu yoshdagi bolalarda nutq va tafakkur xususiyatlari o‘z hayotining birinchi yilida sodda assotsiatsiya, ya’ni har xil tasavvurlarni bir-biri bilan boglash qobiliyatiga ega boladi. Masalan, u sutli shishani ko‘rishi bilan xursand boladi. Vaqt o‘tishi bilan bolaning assotsiatsiyasi murakkablashib boraveradi. Bola bir yoshga tolay deganda,onasining ko‘chaga kiyadigan kiyimini olib kelayotganini ko‘rib,xursand boladi. Vrachning tekshirishidan yomon ta’sirlangan bolalar xalatli odamlardan qo‘rqa boshlaydilar. Bola ikki yoshlarga borib, amaliy tafakkurdan birinchi marta foydalana oladi, uchinchi yoshida esa ba’zi tanish harakatlardan konkret masalalarni hal qilishda mustaqil foydalana boshlaydi. Masalan, bu yoshdagi bola vazadagi tugmachani qo‘li bilan solib, ololmasa, u vazachani to‘ntarib olaveradi. Tafakkurning bu boshlang‘ich shaklini ba’zan «qo‘l tafakkuri» ham deyiladi. Tafakkurning bu shakli bola aqliy taraqqiyotining kelgusi bosqichi uchun juda zarurdir. 3 yoshdagi inqiroz: 3 yoshga kelib bola o‘zini kattalar bilan taqqoslay boshlaydi va kattalar qilishi mumkin bolgan (huquqi bolgan), ular bajara oladigan harakatlarni bajarishga intiladi. «Men katta bolsam mashina haydayman», «Men sizga katta tort olib kelaman», «Mening yuzta qo‘g‘irchog‘im boladi» kabi xohishlarini o‘z tili bilan ifodalaydi va u kelasi zamonda gapirsa ham o‘zining barcha xohishlarini shu bugun amalga oshirishga harakat qiladi. Ko‘pincha bunday xislat qat’iylik va qaysarlik bilan namoyon boladi. Bu qaysarlik asosan bolaning kattalarga bildirgan salbiy xatti-harakatlarida namoyon bo‘ladi. Bola o‘zini mustaqil harakat qila olishini anglagan vaqtdan boshlab, unda «o‘zim qilaman» boshlanadi va bu yana qaysarlik va o‘jarlik tarzida ko‘rinadi. 3 yoshdagi inqiroz bola shaxsining ma’lum bir darajada rivojlanganligi va kattalar bajaradigan xatti-harakatlarni qila olmayotganligini anglashi natijasi hisoblanadi. Inqiroz davrida yuzaga keladigan iroda, layoqat va boshqa bir qancha xususiyatlar uni shaxs bolib shakllanishiga tayyorlaydi.

Uch yoshgacha bo‘lgan bolalarning psixik rivojlanishidagi asosiy yangi o‘zgarishlar.

3 yosh
Bilishi: Nutqning shakllanishi.Ko‘rgazmali harakat tafakkurning rivojlanishi Obrazli tafakkurning dastlabki nishonalari. Atrof-muhitdan o‘zini ajratishi; qat’iylikni anglashi.
Harakti: Qo‘l predmetli harakatlarning rivojlanganligi o‘z xatti-harakatlarini irodaviy boshqarishning ko'rinishlari.
Muloqati: 0 ‘z-o‘zini anglashning yuzaga kelishi. Dastlabki axloqiy qoidalarni egallashi

2 yosh
Bilishi: Faol nutqni tushunishi va o‘zida yuzaga kelish

Harakati: Qo‘l va oyoq funksiyalarining aniq belgilanishi
Muloqati: Xarakter asoslarining shakllanishi
1 yosh
Bilishi: Nutqni tushunishning dastlabki belgilari
Harakati: Mustaqil holda tik turish va yurish
Muloqati: Nutqni qollashning dastlabki belgilari
Bolaning o'zini anglashini shakllantirish.
Barcha bolalarda his-tuyg'ular va qo'rquvlar mavjud, shu jumladan, lekin ko'rgazmali bola ularni yanada kuchliroq his qiladi, "pashshadan fil yasaydi". Kichkina, hali rivojlanmagan "tomoshabin" qo'rquvdan qochib, ijobiy his-tuyg'ularni topishga intilib, boshqalarning e'tiborini jalb qilishga, unga qarashga, tashqi ko'rinishiga hissiy jihatdan qoyil qolishga intiladi, shuning uchun, qoida tariqasida, u o'zini namoyishkorona tutadi - shunday qilib, buni sezmaslikning iloji yo'q.Birinchi qism Uch yillik inqiroz: bolaning o'zini anglashini shakllantirish II qism. Uch yillik inqiroz: bolaning o'zini anglashini shakllantirish
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Davletshin M.G. «Yosh davrlar va va pedagogik psixologiya». — Т.: TDPU. 2009.

2. Davletshin M.G. Zamonaviy maktab o‘qituvchisining psixologiyasi. «Pedagogika va psixologiya» (ilmiy ommabop seriya).

- Т., Nizomiy nomidagi TDPU, 1999/1.

3.Karimova V.M., Sunnatova R.I., Tojibayeva R.N. Mustaqil

fikrlash. - Т.: Sharq. 2000. - 111 b.

4. Krutetskiy V.A. «Pedagogik psixologiya asoslari». — Т.:

0 ‘qituvchi. 1976

5. Nishanova Z.T., Dusmuxamedova Sh.A. va b. «Yosh davrlari va pedagogik psixologiya». — Т.: Fan va texnologiyalar nashriyotining bosmaxonasi. 2013. -344 b.

6. Nishanova Z.T. Mustaqil ijodiy fikrlash. — Т.: Fan. 2003.

7.Rivojlanish psixologiya.Pedagogika psixologiya Z.T.NISHANOVA, N.G.KAMILOVA,D.U.ABDULLAYEVA, M.X.XOLNAZAROVA

«0 ‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati» nashriyoti TOSHKENT - 2018
XULOSA
Bugungi kunda sodir bo’layotgan turli psixologik omillar hayotimizga turlicha ta’sir qilmoqda .Bungga misol bo’lib bolalar xulqidagi og’ishlar juda ko’p muammo bo’lmoqda. Psixologiyada bolalikning ilk davri atamasi odatda tug'ilishdan sakkiz yoshgacha bo'lgan vaqt oralig'idagi davrga nisbatan ishlatiladi, ya'ni chaqaloqlik, bolalar bog'chasi va birinchi sinf yoshidagi bolalarni qamrab oladi. Bu esa bolalikning ilk davrida uchta rivojlanish bosqichi mavjudligini ko'rsatadi. Jismoniy o'sish va rivojlanish Tahrida.Ushbu bosqichda miyada, ayniqsa frontal loblarda, asab tolalarining sezilarli sinaptik o'sishi va miyelinatsiya hosil bo'lishi kuzatiladi. Masalan, 2 yoshdan 6 yoshgacha bo'lgan davrda miya (inson rivojlaninshinig keyingi bosqichlariga qaraganda) ko'proq rivojlanadi[3]. Miyaning o'sishi kognitiv qobiliyatlarning o'sishi bilan birga kechadi. Taxminan, besh yoshlarda (yoki undan ertaroq ham) bolalar ravon gapira boshlaydilar va qo'llarini, ko'zlarini ongli ravishda boshqara oladilar.Bolalarning jismoniy o'sishi quyidagi fiziologik qoida bo'yicha rivojlanib boradi: katta muskullar kichik muskullardan oldin rivojlanadi. Katta muskullar yurish, yugurish va boshqa jismoniy faoliyat uchun ishlatiladi. Bu qo'pol motorli ko'nikmalar deb nomlanadi. Kichik muskullar nozik vosita qobiliyatlari uchun ishlatiladi, masalan, narsalarni olish, yozish, chizish, otish va ushlash kabi.Kognitiv o'sish va rivojlanishtahrirJan Piaget tomonidan operatsiyadan oldingi bosqich deb ataladigan bu bosqichda bola qayta-qayta "Nima uchun?" deb so'raydi va bu bola bilan munosabatlarni o'rnatishga yordam beradi. Bola hali mavhum fikrlash operatsiyalarini bajara olmaydi. Bola nima haqida gapirilayotganini ko'ra olishi kerak, chunki ular mantiq, xiyonat, tafakkur va hokazo tushunchalarni tushunmaydi. Bu ular tom ma'noda o'ylashlarini anglatadi: agar bolaga "qorong'u tushmoqda" deb uxlash kerakligi aytilsa, ular qanday qilib tun (so'zma-so'z) osmondan tushishini so'rashadi. Shuningdek, ular har bir ob'ektda insoniy xususiyatlarni ko'radilar va yana egosentrizmni ham namoyon qiladilar (egoizm bilan adashtirmaslik kerak!). Tadqiqotlarga ko'ra, ular boshqa odamning e'tiqodi borligini tushunmaydilar va bu yoshdagi bolalar o'zlari hayol qilgan narsalarni hamma o'ylaydi deb tasavvur qiladilar. Bu davrdagi bolalarda idrok etishning diqqat markazida bo'lish masalasi ham mavjuddi. Ijtimoiy-emotsional o'sish va rivojlanishtahrirHissiy rivojlanish ifodalar, bog'lanish va shaxsiyat kabi atamalarni o'z ichiga oladi[6]. Bolalar qorong'ulikdan va yirtqich hayvonlardan qo'rqishadi, taxminan uch yoshga to'lganlarida ular o'g'il yoki qiz ekanliklarini payqashadi va shunday harakat qilishni boshlaydilar. O'g'il bolalar odatda ko'proq tajovuzkor bo'lsa, qizlar ko'proq mehribonlik ko'rsatadi. Ushbu bosqichda individual farqlar sezilarli bo'ladi.onaning etnik kelib chiqishi, ta'lim darajasi,farzand ko'rgan yoshi va hatto nechta uka-singillari borligi shuningdek,qashshoqlik, jazo, tushkunlik va yolg'iz ona bo'lish kabi omillar bolaning o'zini tutishi bilan bog'liq vaziyatlarga juda katta ta'sir o'tkazadi.
Eng ko'p o'rganilgan ma'lumotlar tug'ilishdan uch yoshgacha sodir bo'ladi, bu davrda inson hayotning boshqa har qanday bosqichdagi o'sishga qaraganda tezroq rivojlanadi. Yosh bolalarning ota-onalari yoki vasiylari tomonidan ko'rsatilgan sevgi, mehr, dalda va ruhiy rag'batlantirish bolaning rivojlanishga yordam beradi. Hayotning bu davrida miya tez o'sib boradi va ma'lumotni qabul qilish osonroq bo'ladi.Dastlabki yillarda bolaning miyasi kengayadi. Bolaning erta rivojlanishida kattalar ham, bolalar (boshqa bolalar bilan muloqot qilish) ham muhim rol o'ynaydi. Tengdoshlar bilan yaqin munosabatlar kuchli ijtimoiy aloqalarni rivojlantiradi, ya'ni keyinchalik bunday bolalar odamlar bilan muloqot qilishni yoki do'stlik aloqalarini o'rnatishni afzal ko'rishadi. Howes (1983) tadqiqoti chaqaloqlar va maktabgacha yoshdagi bolalar uchun do'stlikning o'ziga xos xususiyatlari borligini isbotlab bergan.