1. Ilmiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishi Ilmiy terminlarning sintaktik usul bilan yasalishi Tayanch so‘z va iboralar

Sifat+ot modelida yasalgan qo‘shma terminlar qo‘proq tabiiy fanlar terminotizimida uchraydi: to‘g‘ri burchak, qo‘shbog‘, issiqbardoshlik, sovuqbardoshlik (fizika-matem.); huquqiy norma, yuridik konsultatnt (yuridik) kabi. Son+ot modelida yasalgan qo‘shma terminlar matematika fanida ko‘proq qo‘llaniladi: uchhad, birhad, o‘nyoq, beshyoq, yarim doira, yarimyig‘indi, yarimfazo, yarimo‘tkazgich (fizika-matem.) kabilar.
Ot+fe’l modelida yasalgan qo‘shma terminlar. Bunda ikkinchi komponentga –ar sifatdosh ko‘rsatkichi qo‘shiladi. Masalan: o‘g‘itsepar, markaztopar, go‘ngsochar (botanika), xususiy ajrim, adolatli sudlov (yuridik) kabi.
Keyingi vaqtlarda ikkinchi komponentga –gich (-kich, - qich, -g‘ich) affiksi bilan ham ko‘plab yasalmoqda: havo qizdirgich, havo haydagich, go‘ng sepkich, urug‘ o‘tkazgich, oqim keskich, ko‘chan tutqich, xamirkeskich, go‘shtqiymalagich, yashinqaytargich kabi. Ravish+ ot yoki harakat nomi modelida yasalgan qo‘shma terminlar: o‘ta tuyinish (xim.), o‘takuchlanish, o‘taqizitish, o‘tauyg‘onish (fiz.), o‘ta struktura, chala o‘tkazgich, qisqa tutashuv kabi.
b) komponentlari ruscha-baynalmilal termin yoki termin-elementlardan iborat, rus tilidan tayyor holda o‘zlashtirilgan qo‘shma terminlar. Bunday terminlar uchta holatda yuzaga keladi:
- agar ruscha-baynalmilal qo‘shma terminning har ikkala komponenti o‘zbek tilida mustaqil termin yoki terminelement sifatida qo‘llansa, bunday terminlar o‘zbek tilida ham qo‘shma sanaladi. Masalan: karbonvodorod, elektrstansiya, radiostansiya, radiolampa, kinokomediya, kvarsgenerator, kristallgidrat kabi.
- birinchi komponenti muntazam takrorlanuvchi (anti-, avto-) elementdan tashkil topgan qo‘shma terminlar. Masalan: antikosinus, antiparallel, antisimmertiya, avtokataliz, avtokran, avtorentgen, avtobenzin kabi.
-boshqa holatlarda esa, ya’ni qismlarga ajraluvchi ruscha terminlarning muayyan qismi mustaqil termindan va de-, per-, re-, so-, sub- kabi prefikslardan iborat bo‘lganda yoki ikkinchi komponenti mustaqil qo‘llanmaydigan suffiksoid orqali ifodalanadi: depolyarizator, peroksid, reekstraksiya, rekristallizasiya, sopolimer, suboksid kabi.
2. Turli tillarga mansub so‘z birliklardan hosil bo‘lgan (gibrid) qo‘shma terminlar. Bunday terminlar ikkita boshqa-boshqa qatlamlarga oid so‘zlarning o‘zaro birikuvidan hosil bo‘ladi. Adabiyotlarda bunday terminlarni “duragay qo‘shma so‘zlar3” yoki gibrid terminlar4 deb yuritmoqdalar. Bunday terminlar ikki xil bo‘ladi:
a) gibridlarning har ikkalasi ham ruscha-baynalmilal, ham o‘zbekcha komponenti mustaqil ma’no va qo‘llanishga ega bo‘lgan so‘z-terminlardan iborat bo‘ladi: karbonsuvlar, elektrarra, xlorsirka, limitko‘rsatkich, elektrasbob, yodmoy va boshqalar.
b) baynalmilal komponenti avto-, azo-, nitro-, psevdo- singari aniqlovchilar bilan ifodalangan gibrid terminlar. Masalan, avtosug‘orgich, agroqoida, azoqo‘shilma, allodolchin kislota, antixossa, aeropurkagich, geteroqutbiylik, gidroqurilma, izotuzilish, makrodunyo, mikroiqtisod, pnevmog‘ildirak, psevdoko‘paytma, protoyulduz, fotoqog‘oz, infraqizil, ultrako‘paytma, multiturg‘unlik, videoyozuv kabi. S.Usmonov metaforaga bag‘ishlangan maqolasida shunday bir dalilni alohida ta’kidlab o‘tgan edi: Qo‘shma so‘z sostavidagi komponentlar, ko‘pincha, ko‘chgan ma’noga ega bo‘ladi. O‘simliklarning nomlari bu jihatdan juda xarakterli. Masalan: bo‘tako‘z (gul), otquloq, echkiichak, echkisoqol, eshakmiya, chumchuqtil, ho‘kiztili... itburun (o‘simlik) va boshqalar. Tilshunos M.Mukarramov metaforalarning qo‘llanish xususiyatlari haqida so‘z yuritib shunday degan edi: «… metaforalar doimo bir so‘zdan tarkib topmay, balki birikmali bo‘lishi ham mumkin»6. O‘simliklarning nomlari bu jihatdan juda xarakterli. Masalan:
1. «Zoologik termin + zoologik termin» yoki «zoologik leksema + anatomik leksema» qolipli terminlar: kapalakqanot, mushukquyruq, sigirquyruq, otquloq, bo‘tako‘z, echkiichak, echkisoqol, eshakmiya, cho‘chqayol.
2. «Zoologik termin + botanik termin» qolipli botanik terminlar: baqajo‘xori, baqaterak, baqayaproq va b.
3. «Zoologik termin + boshqa soha termini yoki oddiy leksema»
qolipli botanik terminlar: pashshaqopqon, to‘ng‘iztaroq, qushqo‘nmas,
pashshaqo‘nmas va boshqalar.
4. «Botanik termin + botanik termin» qolipli botanik terminlar: gulkara.
Keltirilgan botanik terminlardan ma’lumki, zoologiya sohasiga oid terminning qaysidir xususiyati o‘simliklarda mavjud bo‘lganligi bois zootermin bilan birga ifodalanadi. Birikma terminlar ma’nosi xoh u terminologik xarakterda bo‘lsin, xoh terminologik xarakterda bo‘lmasin, albatta, nomlovchili xususiyatini o‘zida saqlaydi. Bu uning nomlovchi ma’nosi ham hokim bo‘lakdan, ham tobe bo‘lakdan tarkib topganligi bilan izoxlanadi.
Birikma terminlar asosan ot turkumida ekanligi bilan diqqatga sazovordir. Bu birikma terminlar esa asosan terminlardan iborat. Masalan, aylanma harakat, yo‘nalma harakat, ayirish belgisi, analitik geometriya kabi birikma terminlar matematik, yetti og‘ayni, somon yo‘li, andromeda tumshig‘i kabi birikma terminlar astronomik, absolyut monarxiya, demokratik hokimiyat, agrar masala, vaziri akbar kabi birikma terminlar siyosiy terminlardir. Shularga o‘xshash yana terminologik bo‘lmagan chin arafa, yolg‘on arafa, tashviqot nuqtasi, katta maslahatchi, ilmiy xodim, ichki ishlar kabi birikma terminlar o‘zbek tilida ot turkumiga oid lug‘aviy birliklar ichida ko‘plab uchraydi.
Birikma terminlar so‘z turkumi nuqtai nazaridan, aytilganiday, chegaralangan emas. U sifat turkumida ham ko‘plab uchraydi. Masalan, avzoyi buzuq, amri mahol, arzon-garov, arki namokob kabi birikma terminlarni ko‘rsatish mumkin. Bunday birikma terminlarning hokim bo‘lagi sifat turkumiga mansub bo‘lib, tobe bo‘lagi ot turkumida ham, sifat turkumida ham bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi birikma terminlarning 1- va 2-sida tobe bo‘lak ot, keyingi ikkitasida esa sifatga oiddir. Birikma terminlar fe’l turkumida ham uchraydi. Masalan, aholining absolyut o‘sishi, aybga buyurmoq, aksiga olmoq, aks tegmoq kabi birikma terminlarni ko‘rsatish mumkin. Bunday birikma terminlarning ham hokim bo‘laga fe’l bo‘lib, tobe bo‘lagi ot yoki sifat turkumiga mansub ekanligi kuzatiladi. Tobe bo‘lak ot turkumiga mansub bo‘lsa, birikma yo obyektli birikma, yo predikativ qo‘shilma qolipida tarkib topadi. Yuqoridagi birikma terminlarning 2- va 3-si obyektli birikma qolipida bo‘lib, oxirgisi predikativ qo‘shilma qolipidadir. Birinchi sifat birikmali terminning tobe bo‘lagi esa uyushmagan aniqlovchilardan iborat.
Birikma terminlar ikki xil bo‘ladi: