1. Ишбилармонлик муҳити таҳлили

2.Сиёсий ва ҳуқуқий муҳит.

Сиёсий ва ҳуқуқий муҳит-бу сиёсатнинг умумий ҳолати, бизнес ва иқтисодий масалаларни сиёсийлаштириш даражаси, сиёсий ахлоқ даражаси, қонун ва тартиб ҳолати, сиёсий барқарорлик, ҳукмрон партиянинг сиёсий мафкураси ва амалиёти каби омиллар тўпламидир.

Давлат идораларининг мақсадга мувофиқлиги ва самарадорлиги, давлатнинг иқтисодиёт ва саноатга аралашуви даражаси ва ҳукумат сиёсати (фискал, пул-кредит, саноат, меҳнат ва экспорт-импорт сиёсати), корхонанинг ишлаши керак бўлган аниқ ҳуқуқий қарорлари ва улар амалга оширадиган самарадорлик даражаси, умуман бизнесга ва корхонага жамоатчиликнинг муносабати ва бошқалардир.
Сиёсий-ҳуқуқий муҳитда учта муҳим элементи мавжуд. Ушбу элементлар қуйидагилар:
Ҳукумат (Government). Бизнес ҳукумат сиёсати томонидан юқори даражада бошқарилади ва назорат қилинади. Шунинг учун мамлакатни бошқарадиган ҳукумат тури ҳар қандай бизнесга кучли таъсир кўрсатади, стратегик меъёрий-ҳуқуқий базадаги ўзгаришларни ва уларнинг бизнесга таъсирини ҳисобга олиши керак. Солиқлар ва йиғимлар ундирилиши мумкин бўлган ва бизнесга таъсир қиладиган бошқа муҳим соҳалардир. Мисол учун, FBT (Fringe Benefits Tax) жорий этиш (қўшимча имтиёзли солиқлар) бизнесга катта таъсир кўрсатади.
Ҳуқуқий (Legal). Бизнес ташкилотлари соғлом ҳуқуқий тизим мавжуд бўлган мамлакатда ишлашни афзал кўришади. Бироқ, ҳар қандай мамлакатда корхоналар истеъмолчилар, мусобақалар ва ташкилотларни ҳимоя қиладиган асосий қонунлар тўғрисида яхши билимга эга бўлиши керак. Корхоналар компаниялар, рақобат, интеллектуал мулк, валюта, меҳнат ва бошқалар билан боғлиқ тегишли қонунларни тушунишлари керак.
Сиёсий (Political). Ҳукумат ва ҳуқуқий омиллардан ташқари, ташкилотларга таъсир кўрсатадиган ва чеклайдиган яна бир қанча сиёсий босимлар мавжуд. Сиёсий ноаниқлик, айрим маҳсулотлар, хизматлар ва ташкилотларга қарши сиёсий ҳаракатлар, касаба уюшмаларини сиёсийлаштириш ва бошқа бизнес ташкилотларига катта босим ўтказиши мумкин.³
Ҳукумат сиёсати иқтисодий муҳитга, қонунлар доирасига, саноат тузилишига ва муайян операцион масалалар билан боғлиқ. Сиёсий беқарорлик хавфга сабаб бўлади. Сиёсий муҳит турли ёндашувлар атроф-муҳит омили ва турли мамлакатларнинг қонунлар доираси билан қўлланилади ва халқаро савдо қонунлари асосида тартибга солинади.
Европа мамлакатларида иқтисодиёт билан боғлиқ сиёсий муҳит шунга мос бўлган қонунлар келиб чиқаради. Умумий қонунлар, парламент қонунчилиги ва ундан келиб чиққан ҳукумат қоидалари ва Европа Иттифоқини ташкил этиш каби шартномалар бўйича мажбуриятлар (6-жадвал).

Баъзи ҳуқуқий тартибга солувчи омиллар, жамоат манфаатига хизмат қилади ва муайян тармоқларга таъсир қилади. Масалан, Буюк Британияда электр ва газ, телекоммуникация, сув ва темир йўл транспорти бозорга кириш, рақобат ва нарх сиёсатига таъсир кўрсатадиган регуляторлар (нархни чеклаши мумкин). Ушбу Буюк Британия органлари номланиши Offer, Ofgem, Ofcom, Ofwat and ORR деб номланади. Бошқа мамлакатлар ўхшаш регуляторларга эга бўлади. Бунинг сабаби:

• 
  Тармоқларниннг, самарали, монополиялари;
  
• 
  Давлат пулларининг катта суммалари жалб қилинган (масалан, темир йўл компанияларига бериладиган субсидияларда).
  

Porter ҳукуматнинг иқтисодий тузилишига бевосита таъсир қилиши мумкин бўлган бир неча усулларни қайд этади. Улар қуйида тушунтирилади.⁴ (7-жадвал).
Баъзи тармоқларда ҳукуматлар янги маҳсулотларни қабул қилишни тартибга солади. Бу яхши тасвирланган фармацевтика саноати, қаерда янги дорилар ёки кўп мамлакатларда ишлаб чиқарилиши ва рухсат олиш тартиби, синов билан боғлиқ бўлган муаммолар ҳукумат розилигини олиш керак.
Миллий ва Европа Иттифоқи институтлари баъзи ташкилотларнинг операцион фаолиятига ҳам таъсир қилади, масалан:

• 
  соғлиқни сақлаш ва хавфсизлик қонун ҳужжатлари;
  
• 
  маҳсулот хавфсизлиги ва стандартлаштириш (айниқса, Европа Иттифоқи стандартлари);
  
• 
  меҳнаткашларнинг ҳуқуқлари (масалан, адолатсиз ишдан бўшатиш, туғруқ таътиллари);
  
• 
  тайёрлаш ва таълим сиёсати бу йўлланган ходимлар бўйича) аниқлаш мумкин.
  

Масалан савол, Сизнингча, ҳукумат сиёсати мамлакатингиздаги фармацевтика саноатига қандай таъсир қилади?⁵
Корхоналар ҳукумат сиёсатига бир қатор йўллар билан таъсир ўтказишга қодир.
(а) улар ўзларининг ишларини алоҳида вазирларга ёки давлат хизматчиларига топшириш учун мутахасисларни жалб қилишлари мумкин;
(b) улар депутатлар нодавлат ижро этувчи органлар қизиқиши, уларга таъсир этадиган барча қонунлар;
(c) улар жамоатчилик фикрига ва шунинг учун Қонунчилик кун тартибига реклама орқали таъсир ўтказишга ҳаракат қилишлари мумкин.
Европанинг қарор қабул қилиш жараёнларига таъсир ўтказиш зарурати алоҳида аҳамиятга эга. Европа Иттифоқи қоидалари амалий мақсадлар учун миллий қонунчиликдан устун туради. Улар томонидан комиссия ташкил этилиб музокаралардан сўнг бир қарорга келадилар ва шу сабабли ўзгартириш қийин бўлади.
Европа Иттифоқи Европа бизнесларини олиб боришда қуйидаги омилларга эга бўлади:

• 
  Маҳсулот стандартлари;
  
• 
  Атроф-муҳит муҳофазаси;
  
• 
  Пул-кредит сиёсати (Европа Марказий банки фоиз ставкаларини белгилаши мумкин);
  
• 
  Илмий тадқиқотлар ва ривожланиш;
  
• 
  Минтақавий сиёсати;
  
• 
  Иш хақи (иш ҳақи, пенсиялар).
  

Сиёсий ўзгаришлар жараёнлари ва риск (хавф хатар) ҳам бўлиши мумкин. Буюк Британия қонун ўзгаришлар кўпинча олдиндан А ҳукумат яшил қоғоз нашр этади. Оқ қоғоз чиқармасдан ва парламент орқали қонун лойиҳасини қабул қилишдан олдин қонунни ўзгартиришни таклиф қилади. Режаларда агар ўзгариш содир бўлса, нима қилиш кераклиги ҳақида шакллантириш керак.
Бироқ, бу кўплаб фирмаларнинг режалаштириш фаолиятини мураккаблаштирадиган сиёсий ўзгариш. Кўп иқтисодий прогнозлар ҳукумат сиёсатидаги ўзгаришларнинг оқибатлари эътиборсиз қолдирилади.
(а) миллий даражада сиёсий таъсир сезиларли бўлиб, савдо, нархлаш тўғрисидаги қонунчиликни ўз ичига олади, дивидендлар, солиқ ва бандлик, шунингдек соғлиқ ва хавфсизлик;
(b) халқаро даражадаги сиёсат ҳам ташкилотларга бевосита таъсир қилади. Европа Иттифоқи директивалари барчага таъсир қилади;
Европа Иттифоқи мамлакатлари қарорда сиёсий хавф-бу сиёсий омиллар стратегияни бекор қилиш хавфи ва эҳтимоли фирмаларга жиддий зарар келтиради. Масалан, урушлар, сиёсий бетартиблик, коррупция ва миллийлаштириш.⁶
Халқаро савдо. Халқаро савдода сиёсий муҳит алоҳида аҳамиятга эга. Бундай савдо томонидан бошқариладидиган шартномалар ва битимларда мавжуд бўлган ва потенциал равишда юқори даражага эга бўлган қонунчиликнинг қўшимча қатлами сиёсий хавфи, солиқ қонунчилиги, меҳнатни тартибга солиш ва мулкчилик каби масалалар бўйича иқтисодий сиёсат ва энг ёмони, хавфи мавжуд бўлиши мумкин. Қонунсизлик ва коррупцияни бостирмаслик очиқ бўлганидек, омилларни янада мураккаблаштиради ёки ҳукумат шартномалари бўйича халқаро иштирокчиларни кўриб чиқишни яширин рад этилиши мумкин. Бундан ташқари, инвестициялар ва бизнесни яхшилаш учун яратилаётган имкониятлар.
Европа Иттифоқи асосан меҳнатнинг эркин ҳаракатланишига имкон берадиган ягона Европа бозорини бошқаради, товарлар ва хизматлар ва эркин рақобат Европа Иттифоқининг ягона бозор дастури техник стандартларни уйғунлаштириш каби турли соҳаларни ўз ичига олган, рақобат, истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, ўзаро тан олиш учун телекоммуникация каби соҳаларни очиш профессионал малака ва бошқалардир.
Жаҳон савдо ташкилоти эркин савдони ривожлантириш ва савдо ўртасидаги низоларни ҳал қилиш учун ташкил этилган. Қиёсий устунлик назарияси шуни кўрсатадики, эркин савдо глобал миқёсда тарғиб қилишнинг энг яхши усули ҳисобланади. Иқтисодий ўсиш ва ички фаровонликга олиб келади. Бошқача қилиб айтганда, одамлар сотиб олишлари мумкин ва дунёнинг исталган нуқтасида товар ва хизматларни сотиш мумкин тизим ҳисобланади.⁷
Сиёсий система, жамиятдан ҳаётбоп амал қилувчи ва бир бутунга интилиш учун амал қилади. Иқтисодий система эса, хом-ашё ресурсларини рақобат қилувчи истеъмолчилар ўртасида тақсимлаш учун хом-ашё ва шахсий мулкдан кандайдир мулк назорати билан боғликдир. Замонавий жамиятда иқтисодий системани сиёсий системадан ажратиш жуда қийин.
Давлатларни хом-ашё устидан назорат ва тақсимлаш усули бўйича туркумлаш мумкин, бозор ёки буйруқли иқтисодиёт ва мулк шаклига кўра: хусусий мулк ва жамият мулкига туркумланади.
Бозор иқтисодиётида муҳим аҳамиятга 2 та миллий элементга эга бўлиши мумкин, яъни фирма ва шахс. Шахслар хом-ашёга эга бўлиб маҳсулотни истеъмол қиладилар, фирмалар эса хом-ашёни истеъмол қилиб маҳсулотни ишлаб чиқарадилар. Бозор механизми нархлараро муносабатлар, миқдор, хом-ашё ва маҳсулотларга талаб ва таклиф билан туғридан-туғри боғлик.
Марказлашган режали иқтисодиётда давлат иқтисодиётидан ҳар хил соҳалари фаолиятини назорат қилишга интилади. Агарда, ҳаддан ташқари марказий бошқариш формасида масала давлатдаги ҳар бир корхона учун ўрнатилади ва бунда давлат қанча ва ким томонидан ишлаб чиқаришни белгилайди. Хеч бир иқтисод тўлиқ бозор ёки марказлашган булмайди.
Чет элдан келган фирмалар шароитига мослашиш билан боғлиқ муаммолар мавжуд. Масалан, АⱩШда ташкил топган фирма, берилган мамлакатда ҳуқуқий, сиёсий ва иқтисодий системаларда фаолият олиб боришга ўрганган ва берилган шароитда фойда олиш йўлларини ишлаб чиқарганлар. Бошқа мамлакатларда фаолият бошлаган фирма қуйидаги саволлар ва жавобларга муҳтож:
1. Мамлакатнинг сиёсий тузилмаси қандай?
2. Унда қандай иқтисодий система амалда ишлаяпти?
3. Фирма эътибори тушган соҳа, давлат секторидаги ёки хусусий сектордами?
4. Агарда давлат секторида бўлса, у шу сектордаги хусусий рақобатни ҳам ҳал қиладими?
5. Агарда у хусусий секторда бўлса, у жамият мулкига ўтмайдими?
6. Давлат чет эл капиталини маҳаллий давлат ёки хусусий корхоналарга рақиб сифатидами ёки шерик сифатида кўрадими?
7. Давлат қандай усуллар билан хусусий тадбиркорлик характерини ва ўлчамларини назорат килади?
8. Умумий иқтисодий мақсадларни шакллантиришда хусусий сектордан давлатга канчалик катта ёрдам беради?
Кўпгина ривожланаётган давлатлар ўзидан саноат стратегиясининг асосий элементи сифатида саноати ривожланган мамлакатлардаги трансмиллий корпорациялардан технологияси ва капиталига эга бўлиши учун, чет эл инвестициялари учун энг яхши шароит яратиб бериши лозим.
Саноати ривожланган мамлакатлар учун муаммо бўлиб, ривожланаётган мамлакатлар учун янги бозорларни очиш бўлади. Ривожланаётган мамлакатлар сиёсий ва иқтисодий барқарорсизлик билан, савдо баланси инфиляция дефицити билан ва қарзларни тўлаш учун катта тўловлар билан курашишни давом эттирадилар, чунки улар ҳозир жуда қийин вазиятда қолдилар. Улардан иқтисодий ўсиши ва ривожланиши саноати ривожланган давлатларга аҳамиятли таъсир ўтказиб туради, чунки улар товар реализацияси бозори сифатида тайёр ва вақтинчалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш соҳаси сифатида қаралади.⁸
Хулоса қиладиган бўлсак, сиёсий муҳит бизнесида катта ахамиятга эга. Ⱪайси мамлакатда бизнесингизни олиб борсангиз ҳам, қонун доираси ва рақобатчилик муҳити шаклланган бўлиши керак. Бизнес эгаларининг ва манфаатдор томонларнинг хохиш истагини ҳам инобатга оладиган, солиқ тизимлари ва қонундаги кўрсатилган принципларни бизнес компанияларга шарт-шароитлар яратиб бераоладиган бўлиши муҳим.
Шу боис, мамклакатимизда бугунги кунда бизнес субъектларини қўллаб-қувватлаш стратегияси амал қилмоқда ва бир неча қабул қилинаётган қарорлар максимал даражада бизнес компанияларнинг манфаатлари томон ёндашилиб келинмоқда.

1^ https://penpoin.com/business-environment/

2

3

4

5

6

7

8