Ishlab chiqarish — jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlab chiqarish omillarini isteʼmol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining hamma bosqichlarida Ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni 3 element — mehnat, mehnat ashyolari va mehnat vositalari boʻli-shini taqozo etadi. Ijtimoiy Ishlab chiqarish ishlab chiqarish vositalari Ishlab chiqarish va is-teʼmol buyumlari Ishlab chiqarishdan tashkil to-padi. Bu boʻlimlarning har biri koʻplab xoʻjalik tarmoqlaridan iborat boʻlib, ularda turli Ishlab chiqarish vositalari va isteʼ-mol buyumlari yaratiladi. Birinchi boʻlimning ikkinchi boʻlimga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror Ishlab chiqarish iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot Ishlab chiqarishdan iborat boʻlmay, balki taqsimot, ayirboshlash va isteʼmolnya oʻz ichiga oladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, Ishlab chiqarish qurollarining oʻzgarishi va mukammallashishidan boshlanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi jamiyat hamma aʼzolarining farovonligini muntazam oshira borish va har tomonlama rivojlantirishga imkon beradi
Mehnat bozori va korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanish
Reja:
1. Mexnatga bo’lgan talab.
2. Mehnatning taklifi.
3. Mukammal bo’lmagan raqobat sharoitidagi mehnat bozori.
Mehnat - ishlab cliiqarishning muhim omilidir. Mehnat qilish insonning o'z ish kuchini foydali sarflashi, ya'ni uning natijasida tovar yoki xizmatlar yaratishdir. Ish kuchini oldi-sotdi qilish mehnat bozorida yuz beradi. Bu erda ishga yollanuvchilar o'z mehnatini taklif etadilar, ishga oluvchilar esa mehnatga o'z talabini bildiradilar.
Mehnatga bo'lgan talab, shu mehnat yordamida ishlab chiqarilgan tovarga bo'lgan talab bilan bog'liq. Shu bilan birgalikda unga boshqa ishlab chiqarish resurslari, ayniqsa kapital taklifi o'z ta'sirini ko'rsatadi. Mehnatga talab tarmoqdagi mehnat unumdorligiga bog'liq.
Alohida firmaning mehnatga talabini aniqlash uchun uni bahosini bilish kerak. Mehnat bahosi uni chegaraviy samaradorligi, ya'ni mehnat unumdorligi bilan o'lchanadi. Chegaraviy mehnat unumdorligi - bu qo'shimcha birlik mehnat jalb qilib. boshqa ishlab chiqarish resurslarini o'zgartirmagan holda, mahsulot hajmini oshishidir. Chegaraviy mehnat'- unumdorligi mehnatning chegaraviy mahsulot bilan aniqlanadi (MK). Chegaraviy mahsulot bahosi esa pul qivmatida o'lchanadi (MKRA).
Mehnatga talabning o'zgarishi berilgan mehnat yordamida ishlab chiqarilayotgan mahsulotga bo'lgan talabning o'zgarishi bilan bog'liq.
Barcha ishlab chiqarish omillari o'zgaruvchan bo'lgan sharoitda firmada foydani maksimallashtirish qoidasi qo"Ilaniladi. Bunda har bir resurs narxi uning chegaraviy mahsulotining puldagi ifodasiga teng bo'ladi. Bu qoida harajatlarni mininiallashtirishni ham o'z ichiga oladi.
Mehnat taklifi deganda’ - ishlovchilaming korxonada taklif qilishi mumkin bo'lgan mehnat miqdoridir.
Mehnat taklifi birinchi navbatda ma'lum tarmoqda o'rnatilgan ish haqi stavkasiga bog'liq bo'ladi. Bundan tashqari mehnat taklifiga mehnat mavqei, korxonaning joylashgan o'rni, korxona ishlovchilarining ijtimoiy himoya darajasi va boshqalar ta'sir qilishi mumkin.
Mehnat bozoridagi taklif narxga nisbatan elastik bo'ladi. ish haqi oshsa. mehnat taklifi ko'pavadi, kamaysa taklif qisqaradi. Ammo mehnatni tirik odam taklif etganidan, taklif mehnat ahlining nimani afzal ko'rishiga ham bog'liq. Turmush darajasi past bo'lib, moddiy muhtojlik sharoitida ko'p ishlab, ko'p pul topishga intilish ustunlik qiladi. Moddiy to'kinchilik va yuqori turmush darajasi muhayyo sharoitlarda ozi ishlab yaxshi yashash mumkin boiganidan qo'shimcha pul topishga nisbatan dam olish afzal ko'riladj. Natijada ish vaqti qisqarib, bo'sh vaqt ko'payishi mumkin. Nimani afzal ko'rishga qarab, mehnatning taklifi o'zgaradi.
Mehnatning bahosi ish haqidir. Ish haqi bu - ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdori va sifatiga to'lanadgan pul shaklidagi to'lovdir.Ish haqi stavkasi esa (ta'rif stavkasi) vaqt birligi ichida bajarilgan mehnatga to'lanadigan haq.
Agar mehnat bozorida sof raqobat mavjud bo'lsa. mehnatning muvozanat bahosi talab va taklifning o'zaro nisbati asosida shakllanadi. Mehnat bozorida monopsoniya kasaba uyushmalari va minimal ish haqi to'g'risidagi qonunlarning ta'siri katta.
Monopsoniya - faqat mehnat bozoriga xos boiib, uning mohiyati shundan iboratki, ishga yollovchi ya'ni, mehnatga talabgor bitta yirik korxona, ishga yollanuvchilar miqdori esa juda ko'p, monopsonist mehnat bozorining yakka hokimi bolgani uchun ish haqi stavkasini pasaytirishga harakat qiladi va mehnatga bo'lgan talab chizig'i monopson talabiga keladi.
Monopsoniya sharoitida mehnatga bolgan chegaraviy harajatlar chizig'i mehnat taklifi egri chizig'idan yuqorida bo'ladi, bunda monopsonist qo'shimcha ishchilar yollagan holda yuqori ish stavkasi to'lashga majbur bo'ladi. Shuning uchun, MKRA = MKSA qoidaga amal qilib, ko'proq foyda olish maqsadida kam ishclii yollashi va ish haqi stavkasini ham pasaytirishi lozimdir.
Davlat ish haqining minimal miqdorini belgilavdi. Minimal ish haqini belgilash ishlovchilarning daromadlarini oshishiga va shu bilan birga ba'zi toifadagi ishchilarning ishsiz qolishiga olib keladi
Mehnat bozori va korxonalarda mehnat resurslaridan
foydalanish (2 soat )
Nazorat uchun savollar.
1.Bozor munosabatlari va mehnat resurslaridan foydalanish ko'rsatkichlari.
2.Yollanma ishchilarning optimal sonini aniqlash. Mehnatning chekli
mahsuloti.
3.Mehnatning chekli daromadliligi. Mehnat qaytimi. Mehnat sig'imi.
4.Mehnat samaradorligi. Mehnat unumdorligining kamayish qonuni.
5.Mehnat resurslariga bo'lgan talab. Mehnat resurslari taklifi.
Javoblar:
1. Bozor iqtisodiyoti deganda, tovar – pul munosabatlarigi asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar, ya’ni bozor munosabatlari tamoyillari asosida boshqariladigan iqtisod tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti azaldan mavjud. U bir necha ming yillardan beri rivojlanib, turli iqtisodiy – ijtimoiy tizimlar doirasida saqlanib keladi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish – bu shunchaki maqsad emas, balki iqtisodda bozor munosabatlarini shakllantirish, jamiyatni yangilash yo‘lidir,
ya’ni iqtisodiy faoliyat erkinligiga, mulchilikning xilma – xilligiga, narx erkinligiga, raqobat qurashiga, shaxsiy huquq va erkinliklarning qaror topishiga, daromadning cheklanmaganligiga erishish demakdir. Faqat bozor munosabatlari zaminidagina ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish, ko‘plab sifatli mahsulotlar yaratish, ularga bo‘lgan talabni qondirish, tejamli xo‘jalik yuritish, to‘kinchilik yaratib, xalqning farovon turmushini ta’minlash, halol va samarali mehnatni qadrlash, adolat o‘rnatish mumkin.
Bozor iqtisodiyoti — jamiyat taraqqayotini tezlashtiruvchi iqtisodiy aloqalar majmuidir. Tarixan, bozor iqtisodiyotiga o‘tish eng so‘nggi navbatda «sotsialistik» mamlakatlar o‘tmoqda. Xalqaro tajribada bozor iqisodiyotiga o‘tishning bir qancha modellari mavjud bo‘lib, ularni umumlashtirib, bozor iqtisodibtiga o‘tishning uch turga yoki modelga bo‘lishimiz mumkin:
1. G‘arbiy Evropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo‘li.
2. Mustamlakachilikdan ozod bo‘lib, mustaqil taraqqiyot yo‘liga kirib rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, Login Amerikasi mamlakatlarining yo‘li.
3. Mustaqil Davlatlar Xamdo‘stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda, «sotsialistik» rivojlanish yo‘lidan borgan va hozirda bozor iqtisodiyoti yo‘lini tanlagan mamlakatlar yo‘li.
Sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan O‘zbekistonda davlatlashtirilgan, o‘ta markazlashtirilgan va yagona bir markazdan boshqariluvchi iqtisodiyotdan — bozor iqtisodiyotiga o‘tish zarurligi quyidagi bosqichlarni amalga oshirishni taqozo etdi:
1. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning huquqiy asoslarini yaratish, ya’ni uni ta’minlovchi yuridik qonunlar tizimini yaratish.
2. Bozor infrastrukturasini shakllantirish. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos aloqalarni o‘rnatishga ko‘mak beruvchi, ya’ni bozorga xizmat ko‘rsatuvchi sohalarni, tashkilot, korxona va muassasalarni yaratish.
3. Mulkchilik va xo‘jalik yuritish usullarini privatizatsiyalash.
4. Narx – navoni liberallashtirish, narxlarni erkin qo‘yib yuborish, narx ustidan davlat nazoratini minimal darajaga keltirish.
2. Mehnatning chekli daromadliligi ning qo'shimcha bir birlik ishchi kuchidan foydalanib qo'shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini , qo'shimcha bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotdan olinadigan qo'shimcha daromad ga ko'paytirish orqali aniqlanadi: ,
bu erda - mehnatning chekli daromadliligi;
- mehnatning chekli mahsuloti; - chekli daromad.
Mehnat bozorida firma foydasini maksimallashtiradigan shart, ya’ni mehnatni chekli daromadliligining ish haqi stavkasiga tengligi iste'mol bozoridagi shartga o'xshashdir. Ishchi kuchiga talab bilan ish haqi o'rtasidagi bog'liqlik.
3. Qaytim ko‘rsatkichlarini tobora oshib borishi ijobiy o‘zgarishlarni
bildiradi.
Sig‘imga oid ko‘rsatkichlar esa bir birlik mahsulot tarkibida qancha
asosiy vositalar qiymati mavjud ekanligini tavsiflaydi. Ushbu ko‘rsat-
kich kamayib borishi yaxshi natijalarni ko‘rsatadi yoki aksincha.
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish va uning holatiga baho
berishga iqtisodiy tahlilda alohida ahamiyat beriladi. Korxona ishlab
chiqarish quvvati, deb uning to‘la ish bilan bandlik holatiga aytiladi. Bu
holat nafaqat mahsulot ishlab chiqarish darajasiga, balki uning xarajatlar
tarkibiga, moliyaviy natijasiga ham ta’sir etuvchi birlik sifatida qaraladi.
Ishlab chiqarish quvvatlari va uning foydalanish darajalariga baho berish
asosida korxonaning joriy davrdagi iqtisodiy potensiali hamda uni maq-
sadli boshqaruvi belgilanadi.
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish tahlilining quyidagi qa-
torlarini tavsiflash mumkin:
– korxona ishlab chiqarish quvvatlarining texnik-iqtisodiy ko‘rsat-
kichlari tizimi;
– texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar va ishlab chiqarish quvvatlaridan
foydalanishning qiyosiy tahlili;
– ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning korxona xarajat-
lariga ta’siri tahlili;
– ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishning korxona ishlab
chiqarish samaradorligiga va faoliyat natijaviyligiga ta’siri tahlili.
4. "Samaradorligini» tushunchasi bugungi kunda juda tez-tez ishlatiladi. mehnat samaradorligi - bu ijro. Bu holda, u xodimning samaradorligi nisbati anglatadi. boshqacha tarzda natijalari asarlar soni hali avlod, deb atash mumkin. rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan ish. Amalda, uni o'lchash uchun har doim ham imkoni bo'ladi.
Atamasi "samaradorligi mehnat" shama nima? Birinchi navbatda u minimal ishlab chiqarish xarajatlarini bilan faoliyat natijasi ko'rsatadi. Bu raqamni balki ishlab tovarlar sifatini nafaqat zikr, ishlatiladi. ish samaradorligini haqida gapirganda, fokus saqlab qolish uchun ishchi kuchining sarflanishi ustidan hisoblanadi. u har qanday pul tejash uchun ajoyib bir yo'ldir, chunki to'g'ri oqimi har doim muhim.
Agar sifatli ish xarajatlarini amalga bo'lsa minimal bo'ladi, va unumdorligi - eng yuqori darajada, mehnat samaradorligi yuqori bo'ladi. Odatda ish beruvchilar bitta mahsulotining darajasiga, balki mehnat xarajatlari uchun emas, balki faqat e'tibor. Bu ko'rsatkichlar ikkalasi ish vaqti bilan o'lchanadi mumkin.
mehnat samaradorligi quyidagi qo'shimcha xususiyatlarga ega:
- ish sifati;
- inson mehnati tejash;
- mehnat unumdorligi o'zgarishlar;
- ish haqi to'lash uchun tejash mablag'lar;
- xodimlarning malakasi;
- ish vaqtining ratsionalizatorlik.
ijtimoiy va balansi iqtisodiy samaradorligini asosiy tamoyillariga mehnat muvofiq foydalanish bilan bog'liq. Misol uchun, korxona faoliyatini o'rganish, barcha xarajatlar hisobga olish kerak. Clear: mehnat, moddiy va moliyaviy. Aniq samaradorligini hisoblar mehnat amalga oshirish uchun juda qiyin. Afsuski, ekspertlar bir umumiy metodologiyasi bo'yicha qaror yo'q. Umuman hisoblar uchun ishlatiladi:
- kompaniya bog'langan ijtimoiy qadriyatlar turli ega;
- sifati va mehnat natijalari miqdori o'rtasida sodir bo'lgan to'g'ridan-to'g'ri ulanish;
- mehnat samaradorligi xususiy va umumiy ko'rsatkichlar, taqqoslansa;
- vositalarini har xil mumkin bo'lgan kam vaqt ichida yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish uchun ishchi rag'batlantirish yordam berish uchun.
ma'muriy ishlar samaradorligini kabi bir narsa hisobga olib, bir necha boshqa shartlariga amal qilishi lozim. ishlatiladigan yoki muayyan vaziyat uchun sarf nisbati va hosil manfaatli natijalar bor sodir bo'ladi. boshqarish operatsiya samarali avlod - uzoq jarayon, ba'zan yillar davomida kechiktirildi.
5. Mehnat resurslari - mamlakat aholisining mehnatga layoqatli yoshdagi qismi, iqtisodiy resurslarning tarkibiy unsuri; 16 yoshdan 55 yoshgacha boʻlgan ayollar, 60 yoshgacha boʻlgan erkaklar Mehnat resurslariga kiritiladi.
Kishilar yoshining ulgʻayishiga qarab Mehnat resurslariga dastlab qoʻshiladilar, soʻngra (yoshi oʻtgach) undan chiqadilar. Koʻpchilik mamlakatlarda, shu jumladan, Oʻzbekistonda 16—59 yoshdagilar Mehnat resurslariga kiritiladi. Mehnat resurslari oʻsishi aholining koʻpayishiga bogʻliq. Aholi tarkibida yoshlar qanchalik koʻp boʻlsa, Mehnat resurslari shunchalik tez oʻsadi. 20-asr oxiri —21-asr boshlarida Oʻzbekistonda Mehnat resurslari har yili 320—350 ming kishi atrofida koʻpay-ib bordi. Ularning asosiy qismini mehnat yoshiga qadam qoʻyganlar tashkil etadi.
Mehnat resurslari soni miqdoriy ifoda boʻlsa, mehnat yoshidagilarning bilim saviyasi, malakasi, kasbiy mahorati va ishbilarmonligi uning sifatini yaratadi. Taʼlimtarbiya, malakani oshirish, sogʻliqni taʼminlash, uni mustahkamlash uchun sarflar inson kapitaliga investitsiya boʻlib, Mehnat resurslari ni takroran yaratishga xizmat qiladi. Mehnat resurslari mehnat bozori orqali taqsimlanadi. Mehnat resurslari ban-dligi — mehnat yoshidagi kishilarning ish bilan taʼminlanishi, ularning tovar va xizmatlar yaratishda ishtirok etishi. Mehnat resurslari tarkibidagi ishlashga talabgor boʻla turib ish topa olmaganlar ishsizlar (qarang Ishsizlik) hisoblanadi (qarang Bandlik).
Download 15.52 Kb.
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
