1. Kimyo fani asoslari. Kimyoning axamiyati va xalqxo‘jaligidagi roli. Kimyo fanining tarixi

KIMYO FANINING SANOAT VA XALQ XO‘JALIGI RIVOJIDAGI AHAMIYATI


Reja:

1. Kimyo fani asoslari.

2. Kimyoning axamiyati va xalqxo‘jaligidagi roli.
3. Kimyo fanining tarixi.
4. Kimyoning asosiy qonunlari.

Kimyo fani asoslari.
Kimyotabiatnio‘rgatuvchifanlardanbiridir. Tabiatdagijismvaxodisalarjudaxilmaxilligigaqaramay, ularorasidabirlikmavjud, bubirlikolamningmoddiyligidaniborat. Biznio‘rabturganolam, borliqkishiongigaboQliqbo‘lmaganxoldamavjuddir.
Jismlarturlimoddalardantuzilgandir. Moddalar - o‘zxossalarijixatidanbir-birlaridanfarqqiladi. Moddalarningxossalariniengsezgiorganlarimizvatafakkurimizorqalibilamiz. Masalan: qant, tosh, suvvaxokazo.
ModdalarningichkiboQlanishlarini (qonuniyatlarini) fikryuritishvatajribao‘tkazishyo‘libilanbilamiz.
Moddalarnixossalarigaqarabbirnechasinflargabo‘linadi.
1. Elementlarzarrachalar (elektron, proton, neytron, pozitron, mezonvaxokazo) bo‘lib, ularningsoni 100 danortiq.
2. Oddiymoddalar. Kimyoviyelementlarnierkinxolatdamavjudbo‘ladiganturi. Xarqaysioddiymoddabirelementdaniboratularningsoni 400 danortiq (kimyoviyelementlarniizotoplaribilanxisoblanganda).
3. Murakkabmoddalar. Kimyoviybirikmalarbunio‘znavbatidaorganikvaanorganikbirikmalargabo‘linadi.
4. Aralashmalar.
Kimyofani-shumoddalarnitarkibituzilishivaxossalarini, shuningdek, ularningbirturdanikkinchiturgao‘tishidagisodirbo‘ladiganxodisalarnio‘rgatadiganfandir.
Shulargamisoltariqasidabirqanchatajribalarniko‘ribchiqamiz.
1. Birikishreaksiyasi: NH₃ + HCl NH₄Cl
2. Ajralishreaksiyasi: (NH₄)₂Cr₂O₇^t Cr₂O₃ + 4H₂O + N₂
Vulqonpaydobo‘ladi.
3. Almashinishreaksiyasi: FeCl₃+3KCNS F e(CNS)₃+3KCl
Јonranglibirikmaxosilbo‘ladi. ^sariqqizil
4. KMnO₄+H₂SO₄ K₂SO₄+H₂O+Mn₂O₇
Mn₂O₇+3C₂H₅OH 2MnO₂+6CO₂+9H₂O
Gugurtsizalangaxosilbo‘ladi.
5. “Faraoniloni” xosilqilish:
4Hg(CNS)₂+15O₂ 2HgS+2HgO+6SO₂+2N₂
6. Ranglifontanxosilqilish:
Ca(OH)₂+2NH₄Cl CaCl₂+2H₂O+NH₃ (fenoftalin)
7. o‘chiruvchigaz (SO₂) xosilqilish:
CaCO₃+2HCl CaCl₂+2H₂O+CO₂
Bizkimyoviyjarayonlarnima’lummaqsadbilanamalgaoshirishimizvaularnio‘zimizuchunkeraklitomongayo‘naltirib, istalganfizikaviy, kimyoviy, biologikvaxokazoxossalargaegabo‘lganmoddalarxosilqilishimizmumkin. Kimyogarlarmoddalarningayrimxossalarinio‘rganishdafizika, matematika, biologiyavaboshqafanlarningusullaridanfoydalanadi.
Xozirgidavrdaxammasoxalarningo‘zaroboQliqligi, birfanningrivojlanishidaikkinchifanningrolianchakattadir. Jumladankimyomaxsulotlariasosanxammasoxalardaishlatilinibkeliniladi. Shuninguchunxamkimyofanivasanoatiniyanadarivojlanishi,ko‘plabturlixilkimyoviymoddalarniishlabchiqarilishixalqxo‘jaliginingxammasoxasiniyuksakdarajadarivojlanishigakattaxissaqo‘shganbo‘ladi. Shuboisdanxamkimyofaninichuqirvamustaxkamegallashimiz, fan-texnikasoxasida, qolaversabutunkundalikturmushimizdakerakbo‘ladi.
Kimyoning axamiyati va xalq xo‘jaligidagi roli. Xozirgivaqtdakimyoxilqxo‘jaligidakattaaxamiyatgaega, ishlabchiqarishningkimyoqo‘llanmaydiganbirortaxamtarmoQiyo‘qdesabo‘ladi. M.V.Lomonosov 1751 yildayoq “Kimyoinsonningbarchaishlarigao‘zqo‘llarinicho‘zmoqda, qayoqqaqaramaylikxammajoydakimyotufaylierishilganmuvaffaqiyatlarko‘zo‘ngimizdanamoyonbo‘lmoqda” deganedi.
TabiatbizgayoQoch, tuz, toshko‘mir, neft, tabiiygazvaxokazoxomashyolarniberadi. Bumoddalardanzavodvafabrikalardazarurmaxsulotlartayyorlanadi. Masalan, temirtabiatdarudaxolidauchraydi, unikimyoviyyo‘lbilanqaytaishlabtozatemirolinadi. Temiresao‘znavbatidacho‘yanvapo‘latgaaylantiriladi. Po‘latdanturlixilstanoklar, uy-ro‘zQorbuyumlarivaxokazolartayyorlanadi.
Sanoatimizkimyoningyutuqlaridanfoydalanib, yuqorisifatlimaxsuspo‘lat, qattiqqotishmalar, sintetikkauchuk, plastmassalar, sun’iytolalar, mineralo‘Qitlar, motoryoqilQilari, dori-darmonmoddalar, bo‘yoqlarvaxokazolarishlabchiqarilmoqda.
Јishloqxo‘jaligidamineralo‘Qitlarvao‘simliklarningzararkunandalarvakasalliklarga, begonao‘tlargaqarshikurashuchunishlatiladigankimyoviyvositalardankengfoydalanilmoqda.
1931 yildanboshlabChirchiqelektrokimyokombinatiniqurishgakirishildi. 1946 yildaЈo‘qonshaxridafosfato‘Qitlarizavodi, sulfatkislotasizavoditashkilqilindi. Buxorodatabiiygazningbitmas-tuganmaszapasitopilganligio‘zbekistonkimyosanoatinirivojlantirishdazo‘romilbo‘ldi.
FarQonavaNavoiyshaxarlaridagazbilanishlaydiganazoto‘Qitlarisintetiktolalarishlabchiqaruvchikombinatlarqurildi. Xozirdao‘zbekistondexqonlariningazoto‘Qitlarigabo‘lganextiyojishutariqauzil-kesilxalqilindi.
NavqironOlmaliqshaxrikimyogarlarmaskanigaaylanibammofoso‘Qitiishlabchiqaruvchiyirikkorxonagaaylandi. Endilikdaserquyosho‘zbekistonkimyofanivasanoatiyuksaktaraqqiyetganrespublikagaaylanadi.
Kimyo fanining tarixi.
ЈadimzamonlardakimyofaniXindistonda, Xitoyda, Misrdapaydobo‘lgan. Eramizdan 5-6 mingyililgarikishilaroltin, kumush, misnibilgan 3-4 mingyililgarikishilarrudadagimisniajratibolishvabronzatayyorlashnibilganlar, 2 mingyililgarirudadantemirajratibolishnio‘rgangan, 4-5 mingyililgarikishilarshishatayyorlashni, vino, sirka, dori-darmon, terioshlashni, kulolchiliknibilganlar.
Nazariykimyoesaeramizdanoldingi VII asrdanboshlabyuzagakelaboshladi.
Masalan: Empidokldeganolim: xammamoddato‘rtelementdan: suv, xavo, tuproqvaolovdantashkiltopgandeydi.
Demokritbirinchibo‘lib: xammamoddalarko‘zgako‘rinmaydiganzarrachalardan (atomlardan) tashkiltopgan - deydi.
VIII-asrdanboshlabolimlarkimyoamaliyotiustidako‘pishlarqildilar. o‘shadavrdavaxozirdaxammashxurbo‘lganolimlar: arabJobrIbnXayyon, o‘rtaOsiyoolimi: Farobiy (950), AbuRayxonBeruniy (973-1048), MusoXorazmiy, AbuAliIbnSino (980-1037) vaboshqalarkimyosoxasidadunyogama’lumdir.
Beruniyning 150 danortiqasaribo‘lib, ko‘piminerallargaoiddir. Uko‘pelementlarnisolishtirmaoQirliklarinianiqlagan. Ular: materiyaabadiydir, materiyaxarxilformadamavjudbo‘laoladi, deganfikrniilgarisurganlar.
XVII asrdaIrlandiyalikolimRobertBoyl: murakkabmoddalarniparchalanishidanxosilbo‘lganoddiymoddalarnielementdebatadivauningxaqiqiyma’nosinifangakiritdi.
XaqiqiyilmiykimyonimashxurrusolimiM.V.Lomonosov “Flagiston” (“olovmateriyasi”) degannazariyanipuchngazariyaekanliginiko‘rsatdi. U 1748 yilo‘zqonuniniquyidagichata’rifladi: birjismdanqanchanarsakamaysa, boshqajismgashunchanarsaqo‘shiladi, bnobarinbiryerdaqanchamateriyakamaysa, boshqayerdashunchako‘payadi. Tabiatningbuumumiyqonunixarakatgaxamtaalluqlidir. Lomonosovningbuqonunixozirgivaqtdamassaningsaqlanishqonunideyiladi: reaksiyagakirishuvchimoddalarningmassasireaksiyadanxosilbo‘lganmoddalarningmassasigatengdir. FransuzolimiA.Lavuaze, Lomonosovqonunlarinitajribaorqalitasdiqladi. V.M.Lomonosov 1781 yildakarbonatangidridgazini 10 xilusulbilanxosilqildivagaztarkibidauglerodbilankislorodmassalariorasidaginisbat 3:8 ekanliginianiqladi. Shungaasosan: xarqandaykimyoviytozabirikma, olinishusulidanqa’tiynazar, o‘zgarmasmiqdoriytarkibgaega, deganxulosachiqarildi. Butarkibningdoimiylikqonunidebataladi.
Kimyoning asosiy qonunlari.
Davriyqonun. D.I.MendeleevelementlarninisbiyatomoQirliklariningortibborishitartibidajoylashtiribularningxossalaridavriyravishdao‘zgarishinikuzatdivabukuzatishni 1869 yildadavriyqonuntarzidata’riflabberdi: oddiymoddalarning (elementlarning) xossalariatomoQirliklariningqiymatigadavriyravishdaboQliqbo‘ladi. Xozirgivaqtdaatomtuzilishnuqtainazaridandavriyqonunquyidagichata’riflanadi: moddalarningkimyoviyxossalaritashkilqiluvchiatomlaryadrosizaryadigadavriyravishdaboQliqbo‘ladi.
Moddatarkibiningdoimiylikqonuni. (N.L.Prust 1756). Xarqandaytozamoddaqaysiusuldaolinishidanqat’iynazaro‘zgarmassifatvamiqdoriytarkibgaega.
Masalan: suvqandayyo‘lbilanolinishidanqat’iynazar, uningtarkibidagivodorodvakislorod 1:8 oQirliknisbatdabo‘ladi.
a) 2N₂ + O₂ = 2N₂O
b) N₂SO₄ + 2NaOH = Na₂SO₄ +H₂O
v) Cu(OH)₂^t CuO + H₂O
g) Cu₂(OH)₂CO₃^t 2CuO + CO₂ + H₂O
Ekvivalentlarqonuni. EkvivalentlarqonuniXVIII asirningoxiridakashfetildi. Buqonungaasosan, reaksiyagakirishuvchimoddalarmassasishumoddalarningximiyaviyekvivalentlarigaproporsionaldir.
Elementning I oQirlikqismvodorod 8 oQirlikqismkislorodbilanbirikadiganyoxudo‘rinoladiganoQirlikmiqdorishuelementningximiyaviyekvivalentideyiladi.
ModdaningekvivalentioQirligigasonjixatidantengqilib, grammxisobidaolinganmiqdorigrammekvivalentdeyiladi.
VodorodningekvivalentoQirligi 1 g, kislorodnikiesa 8 ggateng.
Reaksiyagakirishayotganmoddalarningmassalari, shumoddalarningekvivalentlarigaproporsionaldir.
m₁₌e₁
m₂e₂
e₁vae₂ - reaksiyagakirishuvchimoddalarningekvivalentlari
m₁ va m₂ - ularningmassalari.
Kislotaninggramm-ekvivalentlarinianiqlashuchungramm-molekularoQirligiuningnegizigabo‘linadi. Masalan:
36,5 98
E_HCL= ------- = 36,5 E_{H SO}= ------ = 49
1 ²⁴ 2
Asosvatuzlarninggramm-ekvivalentlarinianiqlashuchunularninggrammmolekularoQirligishuasosyokituztarkibidagimetallvalentlikbirliklariningumumiysonigabo‘linadi. Masalan:
74 342
E_Ca(OH) =------- = 37 E_{AL (SO )} = ------ = 57
² 2 ²³ 2*3
Xammaxollardaelementningekvivalentinitopishuchununingekvivalentima’lumbo‘lganboshqabirelementbilanxosilqilganbirikmasiningtarkibinibilishkifoya.Bu qonunlar kimyoviy reaksiya vaqtida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni miqdoriy jihatdan tekshirish natijasida kashf etilgan bo‘lib, ular kimyo fanining nazariy negizini tashkil etadi. Kimyoning birinchi qonuni — moddalar massasining saqlanish qonunidir. Bu qonun dastlab M. V. Lomonosov va keyinchalik A.Lavuazze tomonidan ta’riflangan: