1. Kirish Agrokimyo fanining maqsadi, vazifalari va uslubiyoti

Shahar chiqindilari
Shahar va sanoat chiqindilari o‘zimliklarning oziqlanishi uchun muhim organik o'g‘it hisoblanadi. Ularga shahardagi o'simlik qoldiqlari, oshxona va uy-ro‘zg‘or chiqindilari, qog‘oz va latta, chang va kullar kiradi. Bu chiqindilar tarkibida oziq elementlari miqdori ancha ko‘pdir. Shahar chiqindisi tarkibida uy -ro‘zg‘or chiqindilari va chang ko‘p bo’lgani sababli u tez parchalanadi. Bunday chiqindini kompostlashtirma sdan undan to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘g‘it sifatida foydalanish mumkin. Agar chiqindilar tarkibida qog‘oz, latta va qipiqlar ko‘p bo’lsa, uni darhol kompostlash kerak. Yangi yig‘ilgan chiqindilarning tarkibida zararli mikroorganizmlar bo’lishi mumkin. Shuning uchun ularni to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘g‘it sifatida ishlatib bo’lmaydi. Shahar chiqindilari o‘z tarkibida (quruq modda hisobida) o'rtacha 0,6-0,7% azot, 0,5-0,6% P₂0₅ va 0,6-0,8% K₂0 va bir qancha mikroelementlar saqlaydi.
Shahardagi uy-ro‘zg‘or va sanoat chiqindilari dehqonchiligimiz uchun qo‘shimcha organik o‘g‘it manbayi hisoblanadi. Masalan, Toshkent shahridan chiqqan chiqindi shahardan tashqarida qurilgan biozavodlarda qayta ishlanadi va yiliga 70—100 ming to‘g‘it tayyorlanadi. Respublikamizda bunday chiqindi to'planadigan shaharlarimiz ko‘p, imkoniyatlarimiz katta. Kelajakda bu raqamni 300 ming tonna va undan ham ko‘pga yetkazish mumkin bo’ladi. 0‘g‘itlarni asosan shahar atrofidagi xo‘jalik yerlari va parniklarda ishlatilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Tuproq unumdorligini oshirish va yuqori hosil yetishtirishda shahar chiqindilaridan tayyorlangan o’g‘itlarni hamma ekinlar uchun kuzgi shudgor oldidan kompostlashtirilmaganidan gektariga 20—60 t, kompostlashtirilganidan 20 t gacha berish mumkin bo‘ladi. Shahar chiqindilari mineral o‘g‘itlar bilan birgalikda ishlatilganda, tuproq tarkibidagi gumus miqdori 30—35 foizgacha ko'paygan va paxta hosildorligi sug‘oriladigan tipik bo‘z tuproqlarda nazorat variantiga nisbatan gektariga o'rtacha 5,3 s va yangidan sug‘oriladigan och tusli bo‘z tuproqlarda 8,5 sentnergacha oshgan.
Ko‘kat o‘g‘itlar. Respublikamizda yil davomida jamg‘ariladigan go‘ngning barchasi fan tavsiyasi asosida ishlatilganida ham 10 dalali almashlab ekishning bitga dalasini gektariga 20 t mahalliy o‘g‘it bilan ta’minlash imkonini beradi, xolos. Paxtachilikda mineral o‘g‘itlar yuqori meyorlarda ishlatilayotgan hozirgi davrda tup- rokdarni organik moddalar bilan ta’minlash birinchi galdagi vazifa bo‘lib qolmokda. Bu muammoni hal etish-ning eng samarali usuli ko‘kat o‘g‘itlardan foydala-nishdir. Tuproq unumdorligini oshirish maqsadida tuproqqa qo‘shib haydab yuboriladigan o‘simliklarga ko‘kat o‘g‘itlar deyiladi. Ko‘kat o‘g‘itlar sifatida mosh, kuzgi no‘xat, lyupin, seradella, qashqar beda, yovvoyi loviya, burchoq, shabdor kabi o‘simliklardan keng foydalaniladi. Ko‘kat o‘g‘itlar tuproqni azot va organik moddalarga boyitadi, chunki ularning tarkibidagi azot miqdori go‘ngdagidan ko‘p bo‘lib, nisbatan kamroq miqdorda f o s forva kaliy tutadi.
Ko‘kat o‘g‘it sifatida yetishtiriladigan ekinlardan 350—400 s/ga ko‘k poya olinganda, ular tarkibidagi 150—200 kg azot 35—40 t go‘ngga ekvivalent bo‘ladi. Ko‘kat o‘g‘itlar tuproqning fizikaviy xossalarini yaxshilaydi. Tuproqdagi 0,25 mm dan katta bo‘lgan agregatlar miqdori o‘tloqi botqoq Tuproqdarda 3—7, og‘ir mexanikaviy tarkibli Tuproqdarda 4—9% ga ortadi. Haydalma qatlamdagi tuproq zichligi 0,0 5—0,1 g/sm\g a kamayadi. Ular ta’sirida tuproqning o‘simlik ildiz tizimi tarqaladigan qatlamidagi harorat 2—4°S ga oshadi, mikroorganizmlar soni ko‘payadi va faolligi 45— 50 kun davomida maksimal darajada sakdanadi.
Mustaqil hamda oraliq ekin sifatida eqiladigan ko‘kat o‘g‘itlar farqlanadi. Foydalanish usuliga ko‘ra ko‘kat o‘g‘itlarni 3 guruhga bo‘lish mumkin: a) yer usti va ildiz qismi joyida haydab yuboriladigan; b) ko‘k poyasi chorva uchun o‘rila-digan, ildiz va ang‘iz qoldikdari tuproqqa aralashti- riladigan; v) yer ustki qismi o‘rib, boshqa paykalga sochil adigan. Ko‘kat o‘g‘itlar odatda sentabr-oktabr oylarida eqiladi, kelasi yil bahorda chorva mollari uchun 400—500 s gacha ko‘k massa olinadi va qoladigan ildiz hamda ang‘iz qoldikdari tuproqqa qo‘shib haydab yuboriladi. Tuproqqa tegishlicha ishlov berilgandan keyin sabzavot yoki texnikaviy ekinlar eqiladi. Ko‘kat o‘g‘itlar hisobiga kumoq Tuproqdi yerlarda sulidan 4,0—7,7, paxtadan 3—4 s/ga atrofida qo‘shimcha hosil olish mumkin.
O‘simliklarning meyorida o‘sib-rivojlanishi tuproq mikroorganizmlarining faoliyati bilan chambar-chas bog‘likdir. Tuproq tarkibida juda kup va turli-tuman mikroorganizmlar uchraydi, ularning orasida usimliklar uchun zarurlari va zararlilari mavjud. Dehqonchilikda bakterial preparatlar tuproq mikroorganizmlarining tarkibi va miqdorini ko‘paytirish hamda ular faoliyatini kuchaytirish maqsadida qo‘llaniladi. Ayrim hollarda darslik va adabiyotlarda «bakterial preparat» o‘rniga «bakterial o‘g‘it» iborasini qo‘llaydilar, bu noto‘g‘ri, albatta. Chunki, odatda o‘g‘it deganda, tarkibida bironta oziq elementini tutgan, bevosita tuproq unumdorligini oshiradigan moddalar tushuniladi.
Bakterial preparatlar esa tirik organizmlar bo‘lib, o‘z tarkibida oziq moddalarni tutmaydi, lekin Tuproqdagi zaxira oziq moddalarni tezrok mineral holatga o‘tkazadi va atmosfera azotining o‘zlashtirilishvda muhim rol o‘ynaydi, shu bilan usimliklarning oziqlanish sharoitlarini yaxshilashda ishtirok etadi. Eng keng tarqalgan bakterial preparatlar jumlasiga nitragin, azotobakterin, fosfobak-terin, AMB-preparati va silikobakterinlarni kiritish mumkin.