1. Kirish. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ovqatlantirishni tashkil etishning yangi moliyaviy tizimi

Buxoro Davlat Universiteti

Maktabgacha ta`lim yo`nalishi
9-5MTS-19 guruh talabasi
Jabborova Dildoraning

MTMda ratsional ovqatlanishning tashkil etish asoslari.

Reja


1. Kirish.
2. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ovqatlantirishni tashkil etishning yangi moliyaviy tizimi.
3. Bolalarni to`g`ri ovqatlantishga o`rgatish.
4. Xulosa.

Kirish
Sog'lom va muvozanatli ovqatlanish bizning umumiy farovonligimiz uchun juda muhimdir. Tez sur'atda turmush tarzi va qulay ovqatlar hukmronlik qiladigan zamonaviy dunyoda ovqatlanishimiz to'g'risida oqilona tanlov qilish qiyin bo'lishi mumkin. Biroq, ratsional ovqatlanish tushunchasi ovqatlanish odatlarimizni optimallashtirish va salomatlikni yaxshilash usuli sifatida mashhur bo'ldi.

Shu nuqtai nazardan, tibbiy davolanishni boshqarish (MTM) yondashuvi ratsional ovqatlanishni tashkil qilish bo'yicha qimmatli tushunchalarni beradi. MTM alohida bemorlarning o'ziga xos ehtiyojlari va sharoitlarini hisobga olgan holda tibbiy muolajalarni moslashtirishga qaratilgan. Oziqlanish haqida gap ketganda, MTM insonning tibbiy holati, turmush tarzi va maqsadlariga mos keladigan shaxsiylashtirilgan parhez rejalarining muhimligini ta'kidlaydi.
MTMda ratsional ovqatlanishni tashkil etish asoslarini tushunib, odamlar o'z dietalarini tanlash bo'yicha ongli qarorlar qabul qilishlari mumkin, bu esa sog'lig'ining yaxshilanishiga olib keladi. Bunga oziq-ovqatlarning ozuqaviy qiymati, porsiya hajmi, ovqatlanish vaqtlari va makronutrientlarning umumiy muvozanati kabi omillarni hisobga olish kiradi.
Keyingi muhokamalarda biz MTMda ratsional ovqatlanish tamoyillarini chuqurroq o'rganamiz, ovqatlanishni rejalashtirish, oziq-ovqat tanlash va muayyan tibbiy sharoitlarni boshqarishda ovqatlanishning roli kabi turli jihatlarni o'rganamiz. Ushbu tamoyillarni qo‘llash orqali odamlar ovqatlanishga o‘ylangan va muvozanatli yondashish orqali o‘z salomatligi va farovonligini nazorat qilishlari mumkin.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ovqatlantirishni tashkil etishning yangi moliyaviy tizimi.

“Vazirlar Mahkamasining “Davlat maktabgacha ta'lim muassasalarida sog‘lom ovqatlantirish tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi qaroriga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi hukumat qarori loyihasi e'lon qilindi.
Qayd etilishicha, hujjat loyihasi davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlarida tarbiyalanuvchilarni sog‘lom ovqatlantirishni tashkil etish ishlarini yanada takomillashtirish, maktabgacha ta'lim tashkilotlarida autsorsing usulida sog‘lom ovqatlantirishni tashkil etish bo‘yicha o‘tkaziladigan tanlovlarni oshkoralik, mablag‘lar iqtisodiy samarali sarflanishi tamoyillari asosida o‘tkazish maqsadida ishlab chiqildi.
Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida tarbiyalanuvchilarni ovqatlantirishni tashkil etish masalalarida muammolar yechimini topish, tizimda tarbiyalanuvchilarni sog‘lom ovqatlantirish darajasini ko‘tarish maqsadida Maktabgacha ta'lim vazirligi xalqaro tajribalarni inobatga olgan holda, maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ovqatlantirishni tashkil etishning zamonaviy moliyaviy tizimi yaratishni taklif etmoqda.
Mazkur taklif etilayotgan tizim qo‘yidagilarni ta'minlaydi:
mahsulotlar sifati va xavfsizligi nazoratini tartibga solish;
xarid qilish narxlarini barqarorlashtirish, xomashyolar qabul qilish jarayonini sifatli nazoratga olish;
ovqatlantirishni tashkil etish jarayoniga yuqori malakali mutaxassislar (injyener-texnolog, shifokor-diyetolog, ishlab chiqarish nazorati bo‘yicha mutaxassislar)ni jalb etish;
ishlab chiqarishni tashkil etishdagi kirib kelayotgan va iste'molga chiqarilayotgan xomashyo va tayyor mahsulotlarning laboratoriya usullaridan foydalangan holda to‘laqonli nazoratini olib borish;
bolalar ratsionidan kelib chiqqan holda, tanlab olishga imkoniyat beradigan keng assortimentda tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish;
ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlarni iste'molchiga yetkazib berish jarayoni barcha bosqichlaridagi yo‘qotishlarni pasaytirishga (yuqori darajada texnologik jihozlarni qo‘llash, ishlab chiqarish hisobini yuritish va nazorat qilishning yangi zamonaviy tizimini joriy etish bilan) erishish;
tayyor mahsulotlarning tannarxi pasayishi, ishlab chiqarish jarayonidagi sarf-xarajatlarning (elektr energiyasi sarfi, tayyor mahsulot hisobida amortizatsiya qismi, ishchi xodimlar soni) qisqarishi.
Loyiha bilan Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 25 iyuldagi 626-son qarori ayrim bandlariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilmoqda.
Davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlarida autsorsing usulida ovqatlantirishni tashkil etish bo‘yicha tanlov hujjatlari tasdiqlanmoqda.
Tanlov jarayoni yanada shaffof o‘tishini ta'minlash maqsadida komissiya tarkibiga Moliya vazirligi, Adliya vazirligi, Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi, Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi vakillari kiritilmoqda.
Shuningdek, qaror ayrim bandlariga yangi tahrirda qo‘shimchalar kiritilmoqda.
Jumladan, maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ovqatlantirishni tashkil etish va moliyalashtirish jarayonida korrupsiya holatlarining oldini olish, hisob tizimini avtomatlashtirish maqsadida, oziq-ovqat mahsulotlari sifati, xarid qilinishi, kirim-chiqimi hamda tarbiyalanuvchilar uchun belgilangan me'yorlar bajarilishi hisobini kunma-kun olib boruvchi onlayn kalkulyator yagona avtomatlashtirilgan informatsion tizimni Moliya vazirligi budjet tashkilotlari tomonidan budjet hisobi va hisoboti yuritilishini kompleks avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan dasturiy majmua - «UzASBO» bazasida yaratish vazifalari qo‘yilmoqda.
Tajriba-sinov tariqasida Toshkent viloyati hokimligiga Maktabgacha ta'lim vazirligi bilan kelishilgan holda, viloyat ayrim tumanlarida 2021-2022 yillarda maktabgacha ta'lim tashkilotlarida autsorsing usulida sog‘lom ovqatlantirishni tashkil etish bo‘yicha tanlov o‘tkazishga ruxsat berish ko‘zda tutilmoqda.
Bundan tashqari, davlat maktabgacha ta'lim muassasalarida autsorsing usulida sog‘lom ovqatlantirishni tashkil etish tartibi to‘g‘risidagi nizomga tegishli o‘zgartirishlar kiritilmoqda.
Komissiya autsorser faoliyati yuzasidan alohida monitoring olib borishi, uning faoliyati natijalariga ko‘ra autsorserni “insofli ijrochi” yoki “insofsiz ijrochi” ro‘yxatiga kiritishi hamda monitoring natijalariga ko‘ra “insofsiz ijrochi” ro‘yxatiga kiritilgan autsorserlar bilan shartnomani bekor qilishi yuzasidan qaror qabul qilishga, shartnoma bekor qilingan tanlovda g‘olibdan keyingi zaxiradagiga o‘tkazish huquqiga ega ekani to‘g‘risidagi qoida kiritilmoqda.
Shuningdek, komissiyaga autsorser tomonidan kiritilgan loyiha takliflarga ko‘ra, sharoiti talab darajasida bo‘lgan maktabgacha ta'lim tashkilotlarida taomlar tayyorlash va boshqa maktabgacha ta'lim tashkilotlariga tayyor taomlar yetkazishga ruxsat berish vakolati berilmoqda.
Bolalarni to`g`ri ovqatlantishga o`rgatish
Bola organizmida u yoki bu foydali moddaga tanqislik bo‘lmasligi uchun xilma-xil aralash ovqat zarur. Bola ratsioniga o‘simlik va mol mahsulotlarini kiritish juda muhim. Ba’zilarini o‘zingiz tayyorlashingiz, boshqalarini esa pishirilmagan holda berishingiz mumkin. Bunday birikmalar tufayli maxsus boyitilgan mahsulotlarga bo‘lgan zarurat yo‘qoladi.
Bola organizmi barcha narsaga tez o‘rganib qoladi, shu bois bolani muayyan bir xil ovqatga o‘rgatish tavsiya etilmaydi. Undan faqat vegetarianlar ovqatini iste’mol qilishni talab etish yoki faqat yuqori kaloriyali mahsulotlar bilan ovqatlantirish mumkin emas. Sut foydali albatta, ammo ovqat ratsioniga boshqa mahsulotlarni kiritmasangiz bolada oziqlantiruvchi moddalar, vitaminlar, mikroelementlar, yog‘ kislotalari yetishmasligi rivojlanadi.
Bolaning ta’m bilish xususiyati to‘g‘ri rivojlanishi uchun ovqatni kichik porsiyalar ko‘rinishida bering. Shunda siz bolada muayyan ta’mga, ya’ni sho‘r, achchiq yoki shirin ovqatga mayl paydo bo‘lishining oldini olgan bo‘lasiz.
Issiq va sovuq ovqat
Menyuni shunday tuzingki, unda faqat issiq yoki sovuq ovqatlar bo‘lmasin. Ovqatlanish sxemasi taxminan quyidagicha bo‘lishi kerak:
Nonushta – saryog‘ va pishloq bilan qora non, vetchina yoki qaynatib pishirilgan go‘sht bo‘lagi, bir stakan iliq sut. Bu nima beradi? Bola organizmi A, B, B1,B2 vitaminlari, oqsil, kalsiy, mis, fosfor moddalari bilan ta’minlanadi.
Ikkinchi nonushta organizmni C vitamini bilan ta’minlaydigan ho‘l mevalar va sharbatdan iborat bo‘lishi lozim.
Tushlik – issiq ovqat, kartoshka sabzavotlar va go‘sht yoki baliq go‘shti hamda salat bilan. Bu nima beradi? Organizm temir, rux, yod, oqsil moddalari, foliy kislotasini yaxshi hazm qiladi va B1, B6,C vitaminlariga to‘yinadi.
Kechki ovqat – taxminan nonushtadagi kabi.
Dasturxonni to‘g‘ri bezash
Dasturxon atrofidagi sharoit ham juda muhim rol o‘ynaydi. Bolalar chiroyli va o‘ziga tortadigan narsalarni yoqtirishadi. Shuning uchun dasturxonni tuzashga ham katta e’tibor berish lozim. Bola ovqatlanayotgan paytda uni yaxshi odatlarga o‘rgatish zarur. Nonushta va kechki ovqatni oila bilan birgalikda dasturxon atrofida qilgani ma’qul, iloji bo‘lsa tushlikni ham, albatta. Ovqat tayyorlayotganingizda osh tuzi o‘rniga ko‘proq xushta’m giyohlar va achchiq bo‘lmagan ziravorlardan foydalangan yaxshi.
Individual yondashuv
Ba’zi mutaxassislar bolalarni yoshiga qarab ovqatlantirish bo‘yicha maxsus jadvallarni tavsiya etishadi. Faqat jadvalga qarab ovqatlantirish unchalik shartmas. Har bir bolaning ovqatga nisbatan o‘z ehtiyoji bo‘ladi.
Balanslashtirilgan ovqat
Har bir ona farzandi qancha ovqat iste’mol qilishini, unga zarur porsiya miqdorini taxminan biladi. Biroq ba’zida ishtaha yo‘qolib turadi, bola uzoq vaqt ovqat so‘ramay qolishi yoki aksincha, ishtahasi ochilib ketishi mumkin. Agar bunday holat uzoqqa cho‘zilmasa, xavotir olmang va darhol chora ko‘rishga shoshilmang. Ishtaha uzoq vaqt to‘g‘ri chegaradan chiqib ketganida yoki u umuman yo‘q bo‘lgan taqdirdagina, shifokor maslahati bola ovqatini to‘g‘ri balanslashga yordam beradi.
Suv balansi
Bola qanchalik kichkina bo‘lsa, unda suyuqlikka bo‘lgan talab shunchalik ko‘p bo‘ladi. Normal sog‘lom bola issiq kunlarda yoki jismoniy mashg‘ulotlar paytida odatdagidan ko‘ra ikki baravar ko‘proq suv ichadi. Bunday paytlarda faqat oddiy toza suv iste’mol qilgan yaxshi, o‘tlar yoki mevalardan tayyorlangan qandsiz choy, bittaga bitta suv qo‘shilgan tabiiy sharbatlar ham bo‘ladi. Sitro, kola, gazli mineral suv, vijillaydigan ichimliklar tavsiya etilmaydi. Bunday ichimliklar tashnalikdan xalos etmaydi va organizmdagi qand miqdorini ko‘paytirib yuboradi.
Sut mahsulotlari
Sut mahsulotlari bolani kalsiy, fosfor, oqsil moddalari va A, B1, B2 vitaminlari bilan ta’minlaydi. Do‘kondan sut olayotganingizda yog‘liligi 3,5% bo‘lgan (yog‘lilik mahsulotda A va D vitaminlari mavjudligini ko‘rsatadi) sutni tanlagan ma’qul. Yogurtni o‘zingiz tayyorlaganingiz yaxshiroq. Ya’ni oddiy yogurt olib, unga kesilgan ho‘l mevalarni qo‘shing. Bu do‘konda sotiladigan yogurtlarda mavjud bo‘ladigan qand moddasidan saqlaydi.
Ba’zida bolalar sut mahsulotlarini yoqtirmasligi ham kuzatiladi, bu holda pishloq va tvorog unga muqobil variant bo‘lishi mumkin.
Go‘sht mahsulotlari
Hammasida me’yor bo‘lgani ma’qul. Ozgina go‘sht bola uchun foydali, porsiyani katta qilish kerakmas. Istalgan go‘sht organizmda temir moddasining yaxshi hazm bo‘lishiga yordam beradi, ayniqsa mol jigari. Yog‘siz cho‘chqa go‘shti esa bolani V1 vitamini bilan ta’minlaydi. Go‘shtni qaynatib pishirgan, dimlagan yoki toblab pishirgan ma’qul. Qovurilgan ovqat hech qanday foyda keltirmaydi.
Baliq mahsulotlari
Baliq organizmni yod moddasi bilan ta’minlovchi haqiqatan ham juda qimmatbaho mahsulot. Piksha, treska yoki losos baliqlari juda foydali hisoblanadi. Shuning uchun haftada bir marta farzandingiz baliq iste’mol qilgani ma’qul.
Yog‘larning foydasi
Bola ovqatidan yog‘larni butunlay chiqarib tashlash ham maqsadga muvofiq emas. Yaxshisi kolbasa, shokolad va pechenyeda “yashirinib” yotgan yog‘lardan qochgan ma’qul. Saryog‘ va o‘simlik moyi juda foydali, ammo ularni cheklangan miqdorda iste’mol qilish kerak.
Non – dasturxon ko‘rki
Non mahsulotlari bola organizmini uglevodlar, mineral moddalar, vitaminlar va ballast moddalar bilan ta’minlaydi. Non mahsulotlarini xilma-xil qilish va ularning navini almashtirib turish ma’qul. Oddiy nonni tanlash maqsadga muvofiq. Non va myuslini yirik tortilgan undan o‘zingiz mustaqil ravishda tayyorlashga harakat qiling.
Kartoshka
Bolaning bir haftalik ratsionida kartoshkadan tayyorlangan taxminan 5-6 marta yegulik ovqatlar bo‘lishi lozim. Bu sut va saryog‘ qo‘shilgan pyure, yog‘lilik darajasi past yog‘ va ko‘katli qaynatilgan kartoshka, duxovkada baliq, go‘sht yoki sabzavotlar bilan pishirilgan kartoshka bo‘lishi mumkin. Qovurilgan, chipslar ko‘rinishidagi yoki kartoshka-fri tavsiya etilmaydi. Kartoshka guruch va makaron mahsulotlaridan ham foydaliroq hisoblanadi.
Meva va sabzavotlar: Ho‘l meva va sabzavotlar yoki ularning muzlatilgani mikroelementlarga juda boy. Ularni pishirilgan va pishirilmagan holatda iste’mol qilish mumkin. Konservalarda sog‘liq uchun zarur bo‘lgan moddalar bo‘lmaydi, ko‘p miqdordagi qand moddasi esa, bolaga kerakmas. Sabzavotlardan eng ma’quli – gulkaram, brokkoli, sabzi, arpabodiyondir. Oq karam ham foydali, ammo u qiyinroq hazm bo‘ladi. Mevalarni mavsumga qarab o‘zingiz yashaydigan joyga xos bo‘lganini tanlang.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, MTMda ratsional ovqatlanishni tashkil etish umumiy salomatlik va farovonlikni mustahkamlashning muhim jihati hisoblanadi. Oziqlanishni rejalashtirishga shaxsiy yondashuvni qo'llash orqali odamlar o'zlarining maxsus ehtiyojlari va maqsadlarini qondirish uchun ovqatlanishni optimallashtirishlari mumkin. MTMda ratsional ovqatlanish tamoyillari oziq-ovqat tanlash, porsiyani nazorat qilish va makronutrient muvozanati kabi omillarga urg‘u beradi, bularning barchasi sog‘lom turmush tarzini saqlashga yordam beradi.
MTMda ratsional ovqatlanishni tatbiq etish orqali odamlar o'zlarining tibbiy sharoitlarini yaxshiroq boshqarishlari, energiya darajasini oshirishlari, vaznni boshqarishni qo'llab-quvvatlashlari va surunkali kasalliklar xavfini kamaytirishlari mumkin. Bundan tashqari, bu yondashuv odamlarni oziq-ovqat iste'moli bo'yicha ongli ravishda tanlashga undaydi, kuch va o'ziga g'amxo'rlik hissini uyg'otadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, MTMda ratsional ovqatlanishni tashkil etish hamma uchun bir xil yondashuv emas. Har bir insonning ovqatlanishga bo'lgan talablari va afzalliklari har xil bo'lishi mumkin va shaxsiylashtirilgan parhez rejasini ishlab chiqish uchun sog'liqni saqlash mutaxassislari bilan yaqindan hamkorlik qilish juda muhimdir. MTMda ratsional ovqatlanish tamoyillarini kundalik hayotimizga kiritish orqali biz optimal salomatlik va farovonlikka erishish yo‘lida muhim qadamlar qo‘yishimiz mumkin.
Yodda tutingki, ovqatlanish odatlarimizdagi kichik o'zgarishlar uzoq muddatda umumiy salomatligimizga jiddiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. MTMda ratsional ovqatlanishni birinchi o‘ringa qo‘yish orqali biz sog‘lom va baxtli kelajakka yo‘l ochishimiz mumkin. Shunday ekan, keling, oziq-ovqatni oqilona tanlash kuchidan foydalanaylik va ratsional ovqatlanishni hayotimizning asosiy toshiga aylantiraylik.