1. Kompyuter lingvistikasi fanining yuzaga kelish asoslari. Kompyuter lingvistikasi va matematik lingvistika

Reja:
1. Kompyuter lingvistikasi fanining yuzaga kelish asoslari.
2. Kompyuter lingvistikasi va matematik lingvistika.
3. Kompyuter lingvistikasi fanining tekshirish obyekti, maqsad va vazifalari.

Tayanch so‘z va iboralar: til algebrasi, matematik lingvistika, kompyuter

lingvistikasi, mashina tarjimasi, metatil, sun ’iy til, deskriptiv, kvantitativ,
muloqotning optimal modeli, analiz, sintez, NLP, injener lingvistikasi, generatsiya, tilshunoslik va adabiyotshunoslik sohalarida kompyuterdan unumli foydalanish, tillarni o'qitish, bilimlarini baholash, matnlarni tahrir qilish,
tabiiy tillarning m atem atik modeli, о ‘zbek tilining kompyuter uslubi, matnlar korpusi, elektrolug ‘at, tezaurus.
M a’lumki, tilshunoslik fani XIX (1816-yilda) asrda mustaqil fan sifatida
shakllandi. Shundan boshlab u turli aspektlarda, yo'nalishlarda rivojlanib
kelmoqda. Keyingi yillarda barcha fanlardagi kabi tilshunoslikda ham ikki
fanning «chorrahasida» (kesishuvida) yuzaga kelgan fanlar jadal rivojlanmoqda. Jum ladan, ana shunday fanlar sirasiga sotsiolingvistika (sotsiologiya
va tilshunoslik), psixolingvistika (psixologiya va tilshunoslik), etnolingvistika (etnografiya va lingvistika), neyrolingvistika (nevrologiya va tilshunoslik), matematik lingvistika va kompyuter lingvistikasi fanlarini kiritish 0mumkin. Bunday holni boshqa fanlar doirasida ham kuzatish mumkin: biokimyo, astrofizika, m atem atik fizika, matematik logika kabi. Buni fanlar tizimida bir necha fanlarning о ‘zaro ham korligi, integratsiyasi deb baholash lozim b o ‘ladi. XX asrning 50-yillaridan boshlab tilshunoslikda «mashina tarjimasi», «mashina tilshunosligi» atam alariqo ilan ila boshlandi.
1. M azkur asrning buyuk kashfiyoti bo ‘lgan kompyuter texnologiyalari
tilshunoslikka ham kirib kclganining isboti edi.
2 Mashina tarjim asi yoki avtom atik tarjim a deyilganda bir tildagi
matnni ikkinchi bir tilga EHM(kompyuter) vositasida, tez vaqt ichida tarjima qilish nazarda tutiladi.Mashina tarjim asining asoschilari kibernetika va matematika sohasi vakillari bo'lib, keyinchalik bu ishda tilshunoslar ham faol qatnasha boshlagan. Shu tariqa m ashina tarjimasi g‘oyalari butun dunyoda nazariy va amaliy tilshunoslikning rivojlanishida katta ahamiyat kasb etdi. Bu yo ‘nalish bilan parallel ravishda formal gram m atika nazariyasi yuzaga kelib, til va uning alohida aspektlari modelini yaratishga e’tibor qaratildi. Tilning bu jihatlari
matematik lingvistika fanida ishlab chiqildi, bu, o ‘z navbatida,
kompyuter lingvistikasi fanining yuzaga kelishi uchun poydevor bo ‘ldi.
Demak, shu asosda Lilshunoslikning yangi yo'nalishi - kompyuter lingvistikasi va tilshunoslikning bir qator nazariy va amaliy y o ‘nalishlari vujudga keldi.
Matematik lingvistika fani XX asrning 50-yillarida (1952-yilda) tilshunoslikning alohida yo ‘nalishi sifatida yuzaga keldi. Bu fanning shakllanishida Kopengagen struktural tilshunoslik maktabi (glossematika)ning asoschisi Lui Yelmslevning g‘oyalari o ‘ziga xos «turtki» vazifasini o ‘tagan. U hatto til hodisalarini m atem atik bayonda tushuntiradigan fanning nomini ham taklif etgan. Olim ning fikricha, bu fan «Til algebrasi» («IJngvistikalgebra») deb atalishi lozim edi.
3. Amerikalik tilshunos N oam Chomskiyning formal gram m atika, transform atsion gram m atika haqidagi qarashlari
bevosita m atem atik lingvistilcaning alohida yo‘nalish sifatida yuzaga kelishiga sabab bo'lgan.
4. Mana shunday qarashlar ta ’sirida matematik lingvistika
fani shakllandi. M atem atik lingvistika - bu tabiiy tillarning m atem atik
modellarini (bunday form allashgan til metatil deb ataladi) ishlab chiqish,
xususan, sun’iy tillarni yaratish algoritm ini tuzish bilan shug‘ullanuvehi
fandir. Matematik lingvistika oldida turuvchi eng m uhim m asalalar quyidagilardir:
- tilning aksiomatik nazariyasini ishlab chiqish;
- formal grammatika yaratish;
- tillarning matematik modellarini ishlab chiqish.
Har bir fanning o ‘z m aqsad va vazifalari boiadi. Matem atik lingvistika
fanining asosiy m aqsadi tabiiy tillarning m atem atik modelini ishlab chiqishdir. U shbu m aqsadga erishish uchun fan o ‘z oldiga quyidagi vazifalarni qo ‘yadi:
- tabiiy va sun’iy tillarning formal m odellari algoritm ini ishlab chiqish;
- lisoniy hodisalam i m atem atik param etrlarda baholash;
- til hodisalarini m atem atik m etodlar yordam ida tahlil qilish (ehtimollar nazariyasi, statistika va kvantitativ metodlarni tatbiq etish).
Kompyuter lingvistikasi matematik lingvistikaning mantiqiy davomi
bo ‘lib, u amaliy tilshunoslikning eng m uhim qismini tashkil etadi.
Kompyuter lingvistikasi 1954-yil AQSH da Jorjtaun universitetida
mashina tarjimasi b o ‘yicha dunyoda o'tkazilgan birinchi tajriba asnosida yo'nalish sifatida shakllana boshladi, 1960-yilga kelib m ustaqil fan sifatida shakllandi.
K om pyuter lingvistikasi inglizcha «com putational linguistics» so'zining
kalkasidir. X X asrning 80-yillariga qadar bu fan turlicha nom lar bilan atalgan: hisoblash lingvistikasi, m atem atik lingvistika, kvantitativ lingvistika,