1-kurs tarixyo`nalishitalabalariuchunArxeologiyavaetnologiyafanidan yakuniynazoratsavollari 1-variant

Variant-40

1. 
   O‘zbekistondaarxeologiyafaniningrivojlanishtarixi.
   
2. 
   Mezolitdavriarxeologiyasi.
   
3. 
   Bronzadavriyodgorliklari
   

1savol .Кишили жамиятинин вужудг кели жараён узо ўтмиш- бори тақалади. Утмишн ўргани эс давримизнин энг долзар масалаларида биридир. Ун ўрганма туриб, келажак- наза ташла бўлмайди. Шунин учу ҳа Ф. Энгель биз учу тари ҳамм нарсада муҳимдир, де бежи айтмага эди. Тари эса, К. Марк айтганидек, ўтмишнин кўзгус в кела-жакнин устозидир. Археологи тарихнин таркиби қисм бўлиб, ижтимои фан-ла орасид алоҳид ўри тутади. «Археология» термин «ар-хайос»—қадимги, «логос»—фан, дега иккит қадимг грекча сўзнин бирикишида ташки топгандир; демак, «археоло­гия» қадимг билимла ҳақидаг фан, дега маънон билдира-ди. Леки илгариг вақтд археологиян фаннин қайс соҳа-сиг қўши тўғрисид кески баҳсла бўлиб, баъзила уни қадимг санъа ҳақидаг фа десалар, бошқала қадимг дунё ҳақидаг фан, ян бошқ бировла синга сопо идишларни ўрганувч фа дега фикрларн билдирганлар, баъз олимлар эс ун тари фанинин хизматкор бўлга иккинч даражали фан, де тушунганлар. Тари в археологи аслид ўзар чамбарча боғлиқ, бир-бирин тўлдирувч ягон фаннин икк соҳасидир. Чунк архе­ологи ҳа тари фан ҳа қилиш лози бўлга масалаларни ёритишд тен иштиро этади. Шунин учу уларда бирини бошқасиси тасавву қили бўлмайди. Мазку фанн тари в археологияга, олимларн эс архе-ологла в тарихчиларг ажрати шартлидир, холос. Ш нарса равшанки, тарихнин асоси манба ёзу в унин манбаларибўлиб, унин пайд бўлиш милодда аввалг IV—III мингйил-ликларг бори тақалса, археологиянин манбалар унг нис-бата жуд қадимийди б манбаларнин пайд бўлиш ин-соннин ҳайвонда ажрали чиқ бошла даври, яън 2,5—3 миллио йи қадими даврг бори тақалади. Би кишилик жамият буту тарихин 24 соа де фара қилсак, шунда 23соат 56 минут ибтидои — ёзм манбаларси даврга, қолган 4 минут эс ёзм тарихг тўғр келади. Демак, кишили жамият тарихинин жуд катт давр ар­хеологи манбаларг таянга ҳолд қайт тикла талқи эти-лади. Зеро, археологиян тарихда ажратиб, ёрдамч фа тар-зид иккинч ўринг сури бўлмайди. Кейинг би аерд ар-хеологи соҳасид қўлг киритилга улка ютуқла фикрни тўла-тўки тасдиқлайди. Бинобарин, бошқ биро фа кишилар-нин дун ҳақидаг тасаввурларин археологиячалй ўзгарти ри юбор олмайди. Археология, А. В. Арциховскийнин таърифича, кишили ўт-ми тарихин модди манбала асосид ўрганувч фа бўлса-да, леки б таъри мазку фаннин мазмунин тўли ифода-ла бер олмайди. Б жиҳатда . Е. Массоннин археология— тарихнин би соҳас бўлиб, кишили жамият ўтмиш фа-олиятин хилма-хи изларга, аксария ҳоллард модди ёдгор-ликларга, имкония бўлга жойд эс ёзм манбаларга, тил, этнография, геология, тупроқшунослик, антропология, зоология, ботаник в бошқ фанла ютуқлариг таяни ўрганувч фан-дир, дега таъриф тўлароқдир. Демак, инсония ўтми даврларин археологияси ўрганиб бўлма экан. Археологи инсониятнин ўтми тарихин ўрга-тшшд археологи экспедицияла натижасид топилга ибти-дои маконлар, қишлоқлар, шаҳарлар, мудофа су иншоот-лари, қоято расмлар ҳамд бошқ буюмларг суяниб кўради. Археологи экспедицияла дейилганд область, шаҳар, район, қишло в бошқ жойлард модди мадания ёдгорлик-ларин дала-тадқиқо йўл била ўргани усул тушунилади. Жойлард археологи экспедицияларн махсу илмий-тад-қиқо институтлари, оли ўқу юртларинин археологи кафед-ралари, санъатшуносли институтлари, музейлар, шунингдек ўлкан ўргани тўгараклар ташки этади. Ҳози Урт Осиёнин барч республикаларид шаҳар, район, қишло овуллард юзла археологи экспедици в отрядлар самарал и оли бормоқдалар. Археологи экспедици в отрядларнин н услуб у поғо-нал бўлиб, археологи қидирув, сино в қази ишларини амалг оширишда иборатдир, унин вазифас ёдгорликнинг пайд бўлга даври, қанч яшагани, инқирозг тутиш ва бошқ хусусиятларин аниқла ҳисобланади. Археологи қазишмала археологи қидиру сино нати­жасид қўлг киритилга маълумотларг таяниб, мазку жой­ ёдгорликн батамо қази тугатишда в ёдгорли ҳақида хулосала чиқаришда ибора бўлади. Шун алоҳид таъкидла керакки, археологи ёдгорлик-ларнин би қисм остид в бошқ би хиллар е устида-дир. Археоло у ёк б ёдгорликн қази экан, шубҳаси мада-ни қатламларг ду келади. Мадани қатла дейилганд ин­сониятнин турмуши, хўжалиг в ғояви фаолиятинин излари сақлани қолга тупро қатлам тушунилади. Чунончи, ғор-ма кон, очи манзилгоҳ, қишло в шаҳа мадани қолдиқлари-нин жамия ривожланиш била боғли ҳолд жойланиш ма-дгни қатламн ифодалайди. Б қатла йиллар, асрла минг йилла ош аста-секи вужудг келади. Археологи ёдгорликла би ёк би неч мадани қат-ламда ибора бўлиб, уларнин қалинлиг би неч сантиметр-да 30—35 метргач бориш мумкин. Б эс мазку жойда одамла қанч вақ яшаганлигиг боғли бўлади. Мадани қатла ёк б ёдгорликд шур ташлёщ, кёнг кўламдаг қази ишлар натижасид аниқланади.

Шур аслид немисч сў бўлиб, узбе тил д қазимок. де-га маънон билдиради. Шур соли дейилганд едгорликдаги дастлабк қази ишлар тушунилиб, шур ташлашда асосий мақса мадани қатламн аниқла в ёдгорли ҳақид даст­лабк маълумо олишдир. Шур кўпинч квадра в тўғри тўртбурча шаклларид бўлиб, чуқурлиг в кенглиг маданий қатламг қара ҳа хи бўлиш мумкин. Қен кўламдаг қа-зи натижасид мадани қатла тўл очилиб, инсо фаолияти-нин излар бўлмага ергач ковла тушилади, археологияда «материк»— безовт қилинмага е де аталади. рт Оси юкса мадания ўчоғ бўлиб, Қадимг Шар дунё-синин ажралма қисмин ташки этади. Б ажойи ўлканинг қула табни шароити—бо ўсимликла в ҳайвоно дунёс энг қадимг аждодларимизнин диққат-эътиборин ўзиг жал қил-ган. Б ўлкаг одамла гуруҳ ил то асридаё кири кела бошлаган. Тожикистон, Туркманистон, Қирғизистон, Узбекистон Жануби Қозоғистонда топилга ил то аср маконлари фикримизнин далилидир. Ил то асрида кейинг мезолит, неолит, энеолит, бронз в ил теми даврлариг келиб, ибти-дои в қадимг одамларнин ўлк бўйла анч кен тарқала бошлаганин топилмала тўл тасдиқлайди. Эъло қилинга адабиётларда ш нарс равшанки, Урта Осиёнин тоғлик, тоғолди, води в ҳатт Қизилқу в Қорақум саҳроларида то аср маконлар в манзилгохлари, энеолит бронз давр қишлоқлари, мозо қўрғонлар хумдонлар,

ил теми давр қишлоқлар шаҳарлари, феода шаҳарлари, су иншоотлар в мудофа деворларинин қолдиқлари, шунинг-де турл даврг мансу қоято расмлар кўпла топилган. Кўрини турибдики, Урт Оси археологи ёдгорликларнинг хилма-хиллиг в зичлиг жиҳатида СССРдагин эмас, жа-ҳо миқёсид ҳа фахрл ўринн эгаллайди. Демак, Урт Осиё археологлар мадани қатламларда топга буюмла мазкурўлканин ибтидои в қадими тарихин ўрганишнин эн муҳи манбаларидирки, уларн ўргани била археоло ёк та-рихчиларгин шуғулланмай, балк бошқ қато фанларнин му-тахассислар ҳа шуғулланадилар. Урт Осиёда топилга археологи манбаларн шартл ра-вишд қуйидаг икк тург бўли мумкин: 1. Табии манбала (палеозоология, палеоботаника)—инсон ҳайво суяклари, ўсимликла қолдиқлар геологи қат-ламла бўлиб, уларн асоса зоологлар, ботаникла в геолог-ла ўрганадилар.

2savol. Tayanch so‘zlar: Golotsen, dolixokran, yevropeoid, makrolit, mikrolit, Natufiy madaniyati, fauna, flora, epipaleolit, o‘q-yoy.