1-ma`ruza Fizika tarixi predmeti. Antik davr fizikasi

Giesiddin Jamshid Koshiy
Ulug’bek saroyining ikkinchi buyuk allomasi Ђiyosiddin Jamshid Ibn Ma`sud Ibn Maxmud al-Koshiy bo’lib, u Koshon (Eron) da tug’ilgan. Bu o’lka Temur tomonidan 1387 yilda zabt etilgan edi. Ђiyosiddin Jamshid Samarqandga Koshondan tashrif buyurgan. Koshonda yaxshi ta`lim olib, Iroqning ko’p shaharlarini kezgan va Samarqandga kelgunga qadar riyoziyot va astranomiyadan etarlicha ma`lumotga erishgani, uning bu sohalar bo’yicha yozgan asarlaridan ma`lum bo’ladi. 1408, 1409 va 1410 yillarda ro’y bergan Oy tutilishlarini kuzatib, ularning tafsilotlarini olimning Shohruh (Ulug’bekning otasi) ga bag’ishlab 1414 yilda bitgan «Ziji Xakoniy» dar takmil «Ziji Elxoniy» asarida keltirilgan. Shundan sharqshunos akademik Bartol`d, Koshiy Xirotda Shohruhning saroyida ham ishlagan bo’lsa kerak, deb taxmin qiladi. Mazkur Oy tutilishining haqiqatdan ro’y berganligi nemis astranomi T.Oppoltserning «Tutilishlar kanoni» (1887 yili chop etilgan) kitobi tasdiqlaydi.

Qozizoda Rumiy rasadxonaning ikkinchi rahburi Jamshid Koshiyga juda yuqori baho berib shunday deydi: "Mening faxrli ukam, davrimizning nodiri ... al-Koshiy nomi bilan dong’i ketgan Ђiyosiddin Jamshid ibn Ma`sud handasa va aljabrning ba`zi teoremalariga tayangan holda sinus 1 darajaning qiymatini aniq hisoblash usulini ixtiro qildi". Bu masalan hal qilish uchun ilgari ko’p olimlar kirishganlar, biroq udda qilolmaganlar. "Ziji Ko’ragoniy"ning so’zboshisida Koshiyga shunday ta`rif berilgan: "Ђiyosiddin olimlar dunyosining faxri, u fan asoslarini takomillashtirdi, murakkab masalalarni hal qildi, bu janob olamni aks qilgan oynai jahon edi".

Koshiyning Samarqand rasadxonasida utkazgan astronomik kuzatishlari, «Ziji Kuragoniy»dan joy olgan jadvallar, kuzatish natijalarida aks qilgandan tashqari, astronomiya va matematikadan e`lon qilgan 19 ta risolasining mazmunidan ham o’rin olgan. Bu asarlarining ro’yxati G.P.Matvievskaya va B.A.Rozenfel`dlarning «Matematiki i astronomы musul`manskogo srednevekov`ya» (M., «Nauka», 1983) kitobida keltirgan. Bu asarlar ichida «Arifmetikaga kalit», «Bir gradus sinusining aniqlash haqida risola», Shohruxga bag’ishlangan «Xaqon ziji», «Elxon ziji»ning takomillashganidir», «Koshiy ziji», «Astronomiya haqida risola», «Astranomiya fanining qisqacha bayoni» risolalari uning nomini jahonga tanitdi.

Giyosiddin Koshiyning vafot etgan yili aniq emas. Sharqshunos X.Zuter (1848-1922) o’zining «Arabskie matematiki i astronomы i ix turdы» maqolasida Koshiyning o’limi hijriy yil hisobida 840 yillar atrofida (ya`ni taxminan, 1434 yilda) ruy bergan deb taxmin qiladi.

Sharqshunos B.Rozenfe`d Koshiy 1429 yilda vafot qilgan deb yozadi. Astronom G.Jalolov esa nemis olimi sharqshunos Brokkel`man fikriga qo’shib, Koshiy 1440 yillarning boshida olamda o’tgan, deb ma`lum qiladi.