1-ma’ruza: Kirish bolalar adabiyoti fan sifatida, uning maqsadi va vazifalari. Reja

11-ma’ruza. Qudrat Hikmatning badiiy mahorati.
Reja

1. 
   Qudrat Hikmat hayot va ijod yo‘li.
   
2. 
   Shoirning adabiy merosi.
   
3. 
   Bolalar uchun yaratgan asarlari.
   
4. 
   Qudrat Hikmat asarlarining tematik xususiyatlari.
   

Qudrat Hikmat 1925 yilda Toshkent shahrida kambag‘al dehqon oilasida tug‘ilgan. Bo‘lajak shoir Quddus Muhammadiy rahbarlik qilgan adabiyot to‘garagida faol ishtirok etadi. Bu to‘garak uning she’riyat sirlarini egallashida katta rol o‘ynaydi.

Q.Hikmatning ijodiy o‘sishida Oybek, Abdulla Qahhor, Uyg‘un, Mirtemir, Quddus Muhammadiylarning murabbiylik roli katta bo‘ldi.
Q. Hikmat bolalar uchun 1945 yildan boshlab she’rlar yoza boshlaydi. Uning dastlabki she’rlari bolalar va yoshlar gazetalarida hamda jurnallarida bosila boshlaydi.
Q.Hikmat bir qancha vaqt Chirchiq shahar gazetasida ishlaydi. Shu bilan birga mehnatdan ajralmagan holda hozirgi Toshkent davlat pedagogika unversitetida o‘qiydi. 1957 yildan umrining oxirigacha turli nashriyotlarda redaktor, bo‘lim boshlig‘i ifatida yosh avlodga kitoblar chop etishda fidoyilik qiladi.
Qudrat Hikmatning “Mening Vatanim” (1950), “Baxtli bolalar” (1951-1952), “Obodlik” (1953), “Do‘stlik” (1950), “Rodnoy Uzbekistan” (1955) kabi qator to‘plamlari nashr etildi. Keyinchalik “Ilon shoh va uning amaldori ari haqida ertak” (1963), “Soatjonning soati” (1964), “Toshbaqalar hujumi” (1965), “Daydi bola”, “O‘g‘lim bilan suhbat” (1970) singari kitoblari bilan o‘zbek bolalar adabiyoti taraqqiyotiga samarali hissa qo‘shdi.
Shoir asarlarining mavzu doirasi keng va rang-barang. Turli yoshdagi kitobxonlar Qudrat Hikmat asarlarini sevib o‘qiydilar, ulardan estetik zavq oladilar. Shoir o‘z asarlarida bolalarni qiziqtirgan, ularning bilgisi, eshitgisi kelgan narsa va voqealarni ixcham, o‘ynoqi vazn va qofiyalari pishiq ishlangan misrlarda ifodalaydi.
Qudrat Hikmat ijodining yana bir muhim tomoni shundaki, u bolalar tilini yaxshi o‘zlashtirgan, o‘rgangan. Shuning uchun ham she’rlari go‘zal va yoqimli, sodda va ravon.
Qudrat Hikmat o‘zining ilk she’rlaridan biri “Mening Vatanim”da mehribon ona-Vatanning ulug‘vorligini ko‘tarinki ruh bilan kuylasa, “Bog‘cha” she’rida bolalarni shu ulkan Vatanning quchog‘iga yetaklab kiradi. Vatan degan shu aziz so‘zni, uning tom ma’nosini bolalarning soya-salqin, ozoda, orombaxsh bog‘chasiga ko‘chiradi. Shu yer, kichkintoylarning yurgan-turgan joyi ulug‘ Vatan ekanligini uqtiradi:
O‘rtoqjon Turg‘un,
Men bilan yurgin.
Bizning bog‘chani,
Bir borib ko‘rgin.
Turli o‘yinchoq,
Arg‘imchog‘ bizda.
Kemamiz suzar,
Dengizchamizda.
Miltig‘imizning
O‘g‘lari olmos,
Chegaramizga
Dushman yo‘lolmas.
Shoir “Baxtli bolalar” she’rida bolalarni ozod, erkin, baxtiyorligi va ularning ona-Vatanga bo‘lgan cheksiz mehr-muhabbatlarini zo‘r ko‘tarinki ruh bilan kuylaydi. Qudrat Hikmat bu she’rida ham o‘z uslubiga sodiq o‘laroq misralarni eng kichik vaznda ifodalaydi:
Quyosh yo‘liday
Yorug‘ yo‘limiz.
Qayga uzatsak,
Etar qo‘limiz...
Gullasin doim
Jonajon Vatan!
Xalqimiz uchun
Fido jon va tan
Qudrat Hikmat kichik yoshdagi bolalarni maktabga qiziqtirishni, ularning ilm-fanga nisbatan bo‘lgan xavasini uyg‘otishni o‘zining shoirlik vazifasi deb bildi. Masalan, uning “Kitob - do‘stim” she’rini olib ko‘raylik. She’rda boshdan oyog‘ kitob ta’rifi yotganligini ko‘ramiz. Shoirning ta’kidlashicha, kimki kitobga mehr qo‘ysa, astoydil o‘qisa aqli–zehni rivojlanishini o‘ynoqi misralalarda yozadi:
Kitob – keng dunyo
So‘z nur – ziyo.
Qo‘ysang mehringni,
Ochar zehningni.
Shoir kitobning mohiyatini chuqurroq ochishga intilib, “Keng - dunyo”, “So‘zi nur - ziyo” kabi istioralarni qo‘llab o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishadi.
“Salom, maktab” she’rida shoir maktabning mohiyati va ulug‘vorligini bir butunligicha kitobxon ko‘z o‘ngida gavdalantira olgan. Sa’natkor jozibali misralar tuzib, bolalar e’tiborini maktabga tortadi, ularni ilm-fan asoslarini mukammal egallashga undaydi:
Ilmu fan bori.
Hayot bulog‘i.
Aziz umrning
Suyangan tog‘i.
She’rda nazarda tutilgan eng muhim masalalardan biri shundaki, maktabdan olgan ilmni xalq uchun, Vatan uchun sarf qilish har bir bolaning muqaddas burchi ekanligi alohida ta’kidlanadi:
Sendan olib dars,
O‘sdik har nafas.
Vatan xizmatin-
O‘tash bizning qarz.
Qudrat Hikmat ijodida “Tinchlik haqida qo‘shiq” she’ri alohida ahamiyatga egadir. Shoir tinchlikning mohiyatini butun borligicha she’rga soladi:
Tinchlik juda soz,
To‘kin – sochin yoz.
O‘g‘ tovushi chiqmas,
Yangrar qo‘shiq – soz, -deb bolaning tinchlik haqidagi tasavvurini hayotiy parchalar orqali kengaytiradi. Shoir tinchlik so‘zini yanada chuqurroq ochish uchun urushning yomon oqibatlarini bolalar ongiga mos ravishda ko‘rsatadi:
Bo‘lsa –chi, urush,
O‘t tushar har yon.
Tinch, shirin turmush,
Bo‘ladi vayron...
Go‘zal shaharlar,
Yonib kul bo‘lar.
Na giyoh qolar,
Na daryo, ko‘llar.
Bu sira bo‘lmas,
Xalqar yo‘l qo‘ymas,
Tinchlik – obodlik,
Hech qachon so‘nmas.
Shoir hamma, har bir oila, jumladan, shavkatlarning oilasi ham tinchlik bo‘lsin, deb astoyidil xizmat qilayotganini tasvirlab, tinchlik urushni yengishi mug‘ararligini tasdiqlaydi. Shoir bu bilan bolada jahon ilg‘or xalqlarining, ayniqsa, tinchliksevar xalqlarning kuch-qudratiga zo‘r ishonch tug‘diradi, bolaga tinchliksevarlik ruhini singdiradi.
Qudrat Hikmat halol mehnatni go‘zal hayot manbai, u bilan kishi hurmat topadi, e’tibor orttiradi deb ifodalaydi. Shuning uchun u o‘zining kichik kitobxonalarida yoshligidanog‘ mehnat ko‘nikmalarini tarbiyalashni asosiy vazifa deb biladi. “Buvimning deganlari” she’rida o‘z mehnat samarasidan xursand bo‘lgan kichkintoylar obrazini yaratadi. Buni shoir Sanobar obrazida gavdalantiradi. Muallif o‘zining kichkina qahramonidagi intilishni sezib, uni ulug‘ ishlarga boshlaydi. Sanobar buvisi bilan pilla qurti tutadi va bu ishdan benihoya xursand bo‘ladi. Buning uchun uning sevinchi, buvisiga bo‘lgan muhabbati cheksizdir. Sanobardagi bu holni:
Sanobarning vaqti chog‘,
Barg keltirdi bir quchog‘,- deb tasvirlaydi.
Buvi ham Sanobarning ishidan xursand bo‘ladi, endi uning katta ishlarni ham uddalay olishiga ishonadi:
Endi senga shu so‘zim-
Qurtlar kirdi dahaga,-
O‘rnak bo‘lib hammaga
Dastaga harakat qil,
O‘z ishingning ko‘zin bil!
Shoir Sanobarning buvisidan o‘rgangan ishining katta ijtimoiy mohiyatga ega ekanini sodda misralarda chuqur ochishga erishadi:
Bu yil bizlar uch marta
Qurt tutib, mamlakatga-
Topshiramiz pillani,
Pilla emas, tillani.
Bu she’rning har bir misrasi o‘ynoqi, tez yodda qoladigan asarlardan biridir. Buning uchun yuqoridagi parchaga, ayniqsa, “Pilla emas, tillani” iborasiga qayta nigoh tashlash kifoya.
Shoir bu she’rida bolalarni mehnatsevarlikka, Vatan va xalq oldidagi burchini muqaddas deb bilishga undaydi.
Qudrat Hikmat ijodida bolalarning ona-Vatanga nisbatan bo‘lgan muhabbatlari “Mening Vatanim”, “Men tug‘ilgan kun” kabi she’rlarida yaqqol ifodasini topgan. Jumladan, “Mening Vatanim” she’rida jonajon O‘zbekistonimizning go‘zalligi, yurtimizdagi barcha xalq aka-ukaday do‘st bo‘lib, ittifog‘ bo‘lib hayot kechirayotganligi o‘ynoqi misralarda aks ettirilgan:
Ko‘kday bepayon
Boyliklarga kon,
Keng paxta maydon
Mening Vatanim.
Qudrat Hikmatning “Chovkar”, “Toshbaqalar hujumi”, “Qum ostida qovunlar”, “Ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak”, “Chirchiq farzandi” kabi doston va ertak-dostonlarini bolalar huzur qilib o‘qiydilar va katta estetik zavq oladilar.
Qudrat Hikmatning “Bobodehqon hangomasi”, “Qum ostida qovunlar”, “Toshbaqalar hujumi” dostonlarida bolalarning kattalar mehnatiga qiziqishlari, ulardan o‘rnak olishga intilishlari yoritiladi.
Bolalar shoirning “Ko‘milgan oltin, vaysaqi xotin va tadbirkor ovchi qissasi”, “Ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak” singari ertak-dostonlarini ham yaxshi biladilar.
Oz va mazmunli umr ko‘rgan Qudrat Hikmat bolalarga bag‘ishlab yigirmadan ziyod kitob yozdi. U tamomila yosh kitobxon ishonchini oqlab, kishilar hurmatini qozondi. Buning evaziga u munosib taqdirlanib, el nazariga tushdi.