1 ma`ruza. Kirish. Hayot faоliyati хavfsizligini ta`minlash asоslari

Mavzuni o‘zlashtirish uchun zarur bo‘lgan tayanch so‘z va iboralar. 
Ishlab chiqarish, avariya, agrеssiv modda, KTZM, tеhnogеn, ekologik, GES, 
tabiiy ofat, yer silkinishi, epitsеntr, gipotsеntr, magnituda, ball, yer silkinish 
bеlgilari, suv toshqini, kuchli shamol, yer silkinishiga chidamli inshoatlar, yer 
silkinish oqibatlarini kamaytirish, yer surilish, yer surilish bеlglari, sеysmoaktv 
harita, sеllar, sеysmoaktiv hududlar, mikrosеysmoaktiv hududlar, tеktonik yer 
silkinish, tеhnogеn yer silkinishi, vulqon yer silkinishi. 6 - MA`RUZA. 
TЕХNОGЕN TUSDAGI ОFATLAR, TURLARI, ХUSUSIYATLARI, 
ОQIBATLARI VA ULARDA FUQARОLARNING ХATTIHARAKATLARI. 
RЕJA: 
1. Gidrotexnik inshooatlardagi avariyalar.
 
2. Gidrotexnika inshootlaridagi falokatlarning sabablari va turlari.
 

---

3. Gidrotexnika inshootlarini muhofaza qilish choralari.
 
4. Transport energetika va communal tizimlardagi falokatlar va
 
halokatlar.
 
5.Energetika tizimidagi avariyalar.
 
Gidrotexnik obyektlardagi avariya va halokatlar.
 
Gidrolexnika inshootdagi favqulodda vaziyat - muayyan hududdagi avariyaga olib
kelishi mumkin bo‘lgan. shuningdek, gidrotexnika inshootining avariyasi natijasida 
vujudga kelgan bo'lib, odamlar qurbon bolishiga, odamlar sog'ligiga yoki atrof
tabiiy muhitga zarar yetkazilishiga olib kelgan vaziyatdir. Suv omborlaridagi,
daryolardagi, kanallardagi gidrotexnika inshootning (GTl) buzilishi, baland tog'
konlarining urib kelishi natijasida suv bosishi falokatlar va halokatlarga olib keladi
hamda odamlar qurbon bo‘lishiga, sanoat va qishloq xo'jalik obyektlarining ishini 
izdan chiqishiga, suv bosgan zonadagi aholining hayoliy faoliyati buzilishiga sabab
bo'ladi va shoshilinch evakuatsiya tadbirlari o'tkazishni talab qiladi.
Respublikamizda gidrodinamik xavfli obyektlar (GXO) juda ko'p bo'lib ular aholi
va hudud - xatar manbayi hisoblanadi va muayyan sharoitda favqulodda vaziyat
o'chog'iga ayianib ketishi mumkin.
GXO - bu suv oqimi bo'ylab o'zidan oldingi va o'zidan keyingi suv sathlarida farq
paydo qilib beradigan inshoot yoki tabiiy hosila. Bosim Gidrotexnika inshootlari
(sun'iy to'g'onlar) va tabiiy to‘g‘onlar shular qatoriga kiradi. To'g'onlar sun'iy va 
tabiiy bo'lishi mumkin. Sun'iy to'g'onlarni odamlar o'z extiyojlari uchun barpo
etadilar. Bular GES lar, suv tortgichlar, irrigatsion tizimlar va boshqa obyektlaring
to'g'onlari. Tabiiy to'g'onlar tabiat hodisalari (ko'chkilar, sellar. qor ko'chkilari.
o'pirilishlar, zilzilalar va b.) ning ta'sirida hosil bo'ladi. Masalan, qattiq qoya
jinslarining 1911 yildagi zilzila sodir etgan o'pirilishi natijasida Tojikistondagi
Murg'ob daryosi va Sarez qishlog'i o'mida Sarez ko'li paydo bo'lgan. Gidrotexnika
inshootlarining turlari:
Qayerdaligiga qarab: yer usti (daryo, ko‗l, kanal va h.k.) inshootlari: yer osti 
(o'tkazgich quvurlar, tunellar va h.k.) inshootlari.
Foydalanish xarakteri va maqsadiga qarab: suv-energetika inshootlari: suv
ta'minoti inshootlari:
sug'orish inshootlari; oqava chiqindi suvlar chiqarish inshootlari; suv- transport
inshootlari; baliq xo'jaligi inshootlari; sport inshootlari; bezak inshootlari va h.k.
Funksional vazifasiga qarab: GES va boshqa GTl ning suv bo'g'ish inshootlari
(to'g'onlar, ko'tarmalar); suv oqish (suv o'tkazgich) inshootlari: kanallar, tunellar,
quvur o'tkazgichlar; tarnovlar, suv tashlamalar, osma quvurlar, shluzlar va h.k.;
tartiblash (to'g'rilash) inshootlari - suv oqib ketishi sharoitini hamma daryolar
o'zani va qirg'oqlarini muhofazaqilish sharoitini yaxshilash uchun: ko'tarmalar,
g'ovlar, qirg'oq mahkamlagichlar va h.k.; baliq xo'jaliklari inshootlari - baliq
o'tkazish va baliq boqish uchun. Har bir GTI da gidrotexnik qulf ventil, g‗ov,
surma to'siq va h.k. singari maxsus uskuna-jihozlar va turli qurilntalar bo'ladi. Bir

---

qancha vazifalarni bajarishga mo'ljallanib, bir butun qilib birlashtirilgan GTI
majmui gidrouzellar deb ataladi.
Gidrotexnika inshootlaridagi falokatlarning sabablari va turlari. GTI ga quyidagi
yemiruvchi kuchlar doimo ta'sir ko'rsatib turadi: suv oqimi, tebranish-zirillashlar,
balchiq-cho'kindilar, o'zgaruvchan harorat, statistik va dinamik kuchlar, metall
zanglashi, betonning suyuqlikka qorishib yuvilishi, yerning yuvilib ketishi va h.k.
Markaziy Osiyo hududida ma'lumotlarga ko'ra quyidagi GTI ishlab turibdi:
Qayroqqum, Chordara, Toxtagul, Andijon, Karkidon, Tolimarjon, Nurek, Ragun
va boshqalar. O‗zbekiston Respublikasida hozirgi paytda 18.9 mlrd. 700 mln m
3
suv sig'dira oladigan 53 suvombori, daryo suvlarini viloyat va tumanlarga
taqsimlab beruvchi 150 dan ortiq suv to'g'onlari, 28122 km uzunlikdagi magistral
kanallar va boshqa zarur suv inshootlari mavjud. Harbiy holat sharoitida yoki
favqulodda vaziyat jarayonida ular ma'lum xavf tug'diradilar. Masalan. Chorvoq
suv omborida favqulodda vaziyat sodir bo'lib inshoot buzilsa, Toshkent viloyatini
25 km maydoni suv ostida qolishi mumkin, natijada shu hududda joylashgan
sanoat korxonalari moddiy zarar ko'radi.
Gidrotexnika inshoollarining ayrimlari katta shaharlar va yirik aholi yashash
joylari yaqinida bo'lib, yuqori darajadagi xavfli obyektlardir. Bularning buzilishi
juda katta hududlar, jumladan, shaharlar va aholi yashash joylarini suv ostida
qolishiga olib kelishi mumkin, natijada shoshilinch evakuatsiya tadbirlari
o'tkazilishini talab etadi. Shuningdek, o'shajoylar iqtisodiga juda katta zarar
yetkazilishiga sabab bo'ladi.