1-maʼruza. Kirish. Reja

---

1-maʼruza. Kirish.
 
Reja 
 
1. Fitogelmintologiya fanining obyektlari va predmeti. 
2. Fitogelmintologiya fanining maqsadi vazifalari va ahamiyati. 
3. Fitonematodalar haqida umumiy maʼlumot. 
Tayanch soʻzlar: Fitogelmintologiya fanining obyektlari, predmeti, maksadi, vazifalari va 
ahamiyati. Fitonematodalar haqida umumiy ma’lumot. 
Qishloq xoʻjaligi rivojlangan barcha mamlakatlarda fitogelmintologiya fanining sezilarli 
darajada taraqqiy etayoganligi kuzatilmoqda. Bu oʻz vaqtida tabiatdagi barcha mikroskopik 
yumaloq chuvalchanglarni, jumladan, oʻsimlik parazitlarini, yaʼni fitogelmintlarni aniqlash bilan 
xarakterlanadi. Deyarli barcha oʻsimlik turlarini 2000 turdan koʻproq fitogelmintlar zararlaydi va 
har yili dunyo oʻsimliklar olami hosildorligining 10% gacha nobud boʻlishiga olib keladi. 
Fitogelmintlar taʼsirida qishloq xoʻjalik ekinlari, texnik va mevali daraxtlarning 
hosildorligi oʻrtacha 6-25% gacha kamayadi. Ayrim hollarda fitogelmintlar taʼsirida 
hosildorlikning 70-90% gacha kamayishi aniqlangan. Fitogelmintlar qishloq xoʻjalik ekinlarining 
turli xil organlarida, yaʼni toʻqimalarida parazitlik qiladi. Hattoki koʻpgina oʻsimliklar bu 
parazitlar bilan kuchli zararlanganligi natijasida halok boʻladi va kuchli zararlangan 
maydonlarda uzoq vaqt iqtisodiy muhim ekinlar ekilmay ham qoladi. Fitogelmintlar viruslarni 
tarqalishiga, bakterial va zamburugʻli kasalliklarning avj olishiga, asosan, ildiz chirishiga 
sababchi boʻladi. Fitogelmintoz kasalligi birdaniga mineral ozuqalarning foydali taʼsiri 
kamayishiga, oʻsimliklarning yoppasiga halok boʻlishiga va hatto qishloq xoʻjalik mahsulotlari 
zahiralarining sifati buzilib, chirishiga olib keladi. Parazit nematodalar oʻsimliklarning mahsulot 
sifatini pasaytiradi, mayda va yirik shoxli qoramollarda ogʻir zaharlanishlar kelib chiqishiga 
sababchi boʻladi. Koʻpgina hollarda tuproq strukturasining buzulishi fitogelmintlar bilan bogʻliq. 
Nematitsidlar yordamida fitogelmintlarning yirik populyatsiyalarini bartaraf etish bilan koʻpgina 
qishloq xoʻjalik ekinlarining hosildorligini bir necha martaga oshirishga erishish mumkin.
Mavjud adabiyotlardagi maʼlumotlarga qaraganda, fitonematodlar AQSH da umumiy 
hosilning 10 foizini nobud qiladi. Bu pul hisobida 500 mln. dollarni tashkil etsa, Kaliforniyada 
esa har yili 90-140 mln. dollar, Angliyada 2 mln. funt sterling, janubiy Rodeziyada 3,75 mln. 
funt sterlingni tashkil etadi. 1974-yilda amerikalik fitogelmintolog A. G. Nyuxoll AQSH da 
birgina boʻrtma nematodasining oʻzi 35 mln. dollar hajmida ziyon keltirganligini aniqladi.
Sobiq Ittifoqda ham boʻrtma nematodasi kattagina zarar yetkazar edi. Professor A. A. 
Paramonov bergan maʼlumotga koʻra, Moskva viloyati teplitsalaridagi sabzavot-poliz ekinlari 
hosildorligiga ular 1,5 mln. soʻm zarar keltirgan. 
Professor Sh.X.Xurramov maʼlumotlariga koʻra, Oʻzbekiston sharoitida boʻrtma 
nematodasi barcha muhim oʻsimliklarga katta putur yetkazadi. Jumladan, Janubiy Oʻzbekistonda 
1969-1987-yillarda sabzavot-poliz ekinlarining 60-100 foizi, texnik ekinlarining 20-82 foizi, 
subtropik oʻsimliklarning 40-55% shikastlanganligi maʼlum. 
Ekin maydonlarining kengayishi, transport aloqasining keng yoʻlga qoʻyilishi, don va oziq-
ovqat mahsulotlarini ayirboshlash va xoʻjaliklarning maʼlum bir ekin turlariga ixtisoslashuvi 
fitogelmintozlarning iqtisodiy ahamiyatini oshirmoqda. Xavfli parazit nematodalar bilan 
zararlangan maydonlarning doimiy kengayib borayotganligi kuzatilmoqda. 
Fitogelmintlarning keng arealda tarqalishiga va ular yetkazadigan zararga qaramasdan, 
MDH davlatlarida koʻpgina fitogelmintlarning iqtisodiy ahamiyati toʻgʻrisida aniq maʼlumotlar 
yoʻq. Buning sababi, fitogelmintlar va ular keltirib chiqaradigan kasalliklar haqida qishloq 
xoʻjaligi mutaxassislari yetarli maʼlumotlarga ega emaslar. Oʻsimliklarni himoya qiluvchi 
agranomlar fitogelmintlarni hisobga olish va aniqlashdagi asosiy metodlarni bilmasliklarining 
sababi, bu metodlar fitopatalogiya va entomologiyada qoʻllaniladigan metodlardan sezilarli 

---

darajada farq qilishidir. Asosan, nematodalar majmuini oʻrganish metodlari, parazit nematodalar 
turlarini topish va aniqlash, jumladan, oʻta xavfli turlarini shuningdek, fitogelmintlar taʼsirida 
zararlangan oʻsimliklarni aniqlash koʻpgina ilmiy-uslubiy qoʻllanmalar hamda ilmiy 
adabiyotlarda yoritilgan. qishloq xoʻjaligida fitogelmintlarning ahamiyati ortib borishi 
munosabati bilan ixtisoslashgan fitogelmintologiya laboratoriyalari tashkil etilmoqda. 
Respublikamiz va viloyat laboratoriyalari oldida turgan muhim va birinchi darajali ishlardan biri 
respublikaning xoʻjalik, tuman va viloyatlarida fitogelmintlarning tarqalishi toʻgʻrisida 
maʼlumotlarni yigʻish, zararlangan ekin maydonlarini aniqlash, zararlanish darajasini bilish kabi 
vazifalar qoʻyilgan. Olingan maʼlumotlarga asoslanib, zararlangan maydonlar hajmi aniqlanadi 
va iqtisodiy ahamiyati ochib beriladi. MDH davlatlaridagi fitogelmintologik vaziyatni zonalar 
boʻyicha aniqlash, muhim fitogelmintlarga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish, 
nematitsidlarni ishlab chiqishni yoʻlga qoʻyish, ularni rejalashtirish hamda qoʻllash 
texnologiyasini joriy etish talab etiladi. 
Fitogelmintologiya- oʻsimlik gelmintlari oʻsimlik nematodalarini oʻrganuvchi fandir. Bu 
fanning predmeti oʻsimlikning har xil toʻqimalari (ildiz, poya, barg va boshqalar) ildiz atrofidagi 
tuproqda oʻsimlik qoldiqlari, chirindilarida yashovchi nematodalar hisoblanadi. 
Fitogelmintologiya fanining asosiy vazifasi oʻsimlik nematodalarining kelib chiqishi, 
uning shakllanish faktorlarini anotoma-morfologik tuzilishini nematodalarning ontogenezini, 
ekologiyasini, toksonomiya-sistematikasini oʻrganishdir. Shu bilan birgalikda parazit 
nematodalarni ularning oʻsimliklarga zararlarini va ularga qarshi kurash choralarini ishlab 
chiqish xam bu fanning asosiy vazifalari boʻlib hisoblanadi.
Fitogelmintologiya nisbatan yosh fan boʻlib hisoblansada barcha zoologiya fanlari 
jumladan, gelmintologiya, parazitologiya, qishloq xoʻjalik fanlari bilan bevosita bogʻliqdir. 
Ayniqsa qishloq xoʻjaligi iqtisodiyotini koʻtarishda ekinlarda moʻljallangan miqdordagi hosilni 
olishda Fitogelmintologiya fanining salmoqli oʻrni bor. 
Fitogelmintologiya faninig ilmiy fan sifatida rivojlanishi natijasida zoologiya fanining 
muammolari ilmiy asosda yoritilib bordi. Yuzlab nematodalarning turlari aniqlanilib fanga 
kiritildi. Nazariy va amaliy ahamiyatga ega boʻlgan qishloq xoʻjaligi muammolari xal etilmoqda. 
Fitonematodalar yer yuzida mavjud boʻlgan barcha oʻsimlik turlariga taʼsir etib, ular orasida 
ayniqsa oʻta xavfli parazit nematodalar turli-tuman yovvoyi va madaniy oʻsimliklarni zararlab 
iqtisodiy zarar keltiradi. Masalan: Mavlonov (1979 y)ning maʼlumotiga koʻra boʻrtma 
nematodasi Oʻzbekiston sharoitida 300 dan koʻproq oʻsimlik turlarini zararlaydi. Bu parazit 
AQSHda gʻoʻzaning 4% ga yaqin hosilin nobud qilsa, Oʻzbekiston sharoitida 12-95% gacha 
oʻsimliklarni zararlashi aniqlangan. B.Xoliqnazarov (1989 y), K.Eshnazarov (1995 y) larning 
maʼlumotlariga koʻra boʻrtma nematodalar sabzavot va poliz ekinlari hosilining 95% gacha 
ayniqsa pamidor va bodringni 98%gacha zararlab hosildorlikni 70%dan 100% gacha 
kamayishiga yoki qarshi kurash choralarining samarasini kamaytirishga olib keladi. Shunday 
ekan bu fan xalq xoʻjaligini rivojlantirishda muxim ahamiyatga egadir. 
Oʻzbekistonda 1969-1987-yillarda sabzavot-poliz ekinlarining 60-100 foizi, texnik 
ekinlarining 20-82 foizi, subtropik oʻsimliklarning 40-55% shikastlanganligi maʼlum. 
Ekin maydonlarining kengayishi, transport aloqasining keng yoʻlga qoʻyilishi, don va oziq-
ovqat mahsulotlarini ayirboshlash va xoʻjaliklarning maʼlum bir ekin turlariga ixtisoslashuvi 
fitogelmintozlarning iqtisodiy ahamiyatini oshirmoqda. Xavfli parazit nematodalar bilan 
zararlangan maydonlarning doimiy kengayib borayotganligi kuzatilmoqda. 
Fitogelmintlarning keng arealda tarqalishiga va ular yetkazadigan zararga qaramasdan, 
MDH davlatlarida koʻpgina fitogelmintlarning iqtisodiy ahamiyati toʻgʻrisida aniq maʼlumotlar 
yoʻq. Buning sababi, fitogelmintlar va ular keltirib chiqaradigan kasalliklar haqida qishloq 
xoʻjaligi mutaxassislari yetarli maʼlumotlarga ega emaslar. Oʻsimliklarni himoya qiluvchi 
agranomlar fitogelmintlarni hisobga olish va aniqlashdagi asosiy metodlarni bilmasliklarining 
sababi, bu metodlar fitopatalogiya va entomologiyada qoʻllaniladigan metodlardan sezilarli 
darajada farq qilishidir. Asosan, nematodalar majmuini oʻrganish metodlari, parazit nematodalar 
turlarini topish va aniqlash, jumladan, oʻta xavfli turlarini shuningdek, fitogelmintlar taʼsirida 

---

zararlangan oʻsimliklarni aniqlash koʻpgina ilmiy-uslubiy qoʻllanmalar hamda ilmiy 
adabiyotlarda yoritilgan. qishloq xoʻjaligida fitogelmintlarning ahamiyati ortib borishi 
munosabati bilan ixtisoslashgan fitogelmintologiya laboratoriyalari tashkil etilmoqda. 
Respublikamiz va viloyat laboratoriyalari oldida turgan muhim va birinchi darajali ishlardan biri 
respublikaning xoʻjalik, tuman va viloyatlarida fitogelmintlarning tarqalishi toʻgʻrisida 
maʼlumotlarni yigʻish, zararlangan ekin maydonlarini aniqlash, zararlanish darajasini bilish kabi 
vazifalar qoʻyilgan. Olingan maʼlumotlarga asoslanib, zararlangan maydonlar hajmi aniqlanadi 
va iqtisodiy ahamiyati ochib beriladi. MDH davlatlaridagi fitogelmintologik vaziyatni zonalar 
boʻyicha aniqlash, muhim fitogelmintlarga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish, 
nematitsidlarni ishlab chiqishni yoʻlga qoʻyish, ularni rejalashtirish hamda qoʻllash 
texnologiyasini joriy etish talab etiladi. 
Fitogelmintologiya- oʻsimlik gelmintlari oʻsimlik nematodalarini oʻrganuvchi fandir. Bu 
fanning predmeti oʻsimlikning har xil toʻqimalari (ildiz, poya, barg va boshqalar) ildiz atrofidagi 
tuproqda oʻsimlik qoldiqlari, chirindilarida yashovchi nematodalar hisoblanadi. 
Fitogelmintologiya fanining asosiy vazifasi oʻsimlik nematodalarining kelib chiqishi, 
uning shakllanish faktorlarini anotoma-morfologik tuzilishini nematodalarning ontogenezini, 
ekologiyasini, toksonomiya-sistematikasini oʻrganishdir. Shu bilan birgalikda parazit 
nematodalarni ularning oʻsimliklarga zararlarini va ularga qarshi kurash choralarini ishlab 
chiqish xam bu fanning asosiy vazifalari boʻlib hisoblanadi.
Fitogelmintologiya nisbatan yosh fan boʻlib hisoblansada barcha zoologiya fanlari 
jumladan, gelmintologiya, parazitologiya, qishloq xoʻjalik fanlari bilan bevosita bogʻliqdir. 
Ayniqsa qishloq xoʻjaligi iqtisodiyotini koʻtarishda ekinlarda moʻljallangan miqdordagi hosilni 
olishda Fitogelmintologiya fanining salmoqli oʻrni bor. 
Fitogelmintologiya faninig ilmiy fan sifatida rivojlanishi natijasida zoologiya fanining 
muammolari ilmiy asosda yoritilib bordi. Yuzlab nematodalarning turlari aniqlanilib fanga 
kiritildi. Nazariy va amaliy ahamiyatga ega boʻlgan qishloq xoʻjaligi muammolari xal etilmoqda. 
Fitonematodalar yer yuzida mavjud boʻlgan barcha oʻsimlik turlariga taʼsir etib, ular orasida 
ayniqsa oʻta xavfli parazit nematodalar turli-tuman yovvoyi va madaniy oʻsimliklarni zararlab 
iqtisodiy zarar keltiradi. Masalan: Mavlonov (1979 y)ning maʼlumotiga koʻra boʻrtma 
nematodasi Oʻzbekiston sharoitida 300 dan koʻproq oʻsimlik turlarini zararlaydi. Bu parazit 
AQSHda gʻoʻzaning 4% ga yaqin hosilin nobud qilsa, Oʻzbekiston sharoitida 12-95% gacha 
oʻsimliklarni zararlashi aniqlangan. B.Xoliqnazarov (1989 y), K.Eshnazarov (1995 y) larning 
maʼlumotlariga koʻra boʻrtma nematodalar sabzavot va poliz ekinlari hosilining 95% gacha 
ayniqsa pamidor va bodringni 98%gacha zararlab hosildorlikni 70%dan 100% gacha 
kamayishiga yoki qarshi kurash choralarining samarasini kamaytirishga olib keladi. Shunday 
ekan bu fan xalq xoʻjaligini rivojlantirishda muxim ahamiyatga egadir.