1-maʼruza. Kirish. Reja

 
Fitonematodalar haqida umumiy maʼlumot 
 
“Fitonematoda” soʻzi grekcha boʻlib, u “oʻsimliklarning yumaloq chuvalchangi” degan 
maʼnoni anglatadi. 
Fitonematoda deganda, biz turli xil sharoitlarda yashovchi va oʻsimliklarning tirik 
toʻqimalari hamda ularning qoldiqlari bilan bogʻliq boʻlgan turli-tuman chuvalchang turlarini 
tushunamiz. Fitonematodalarning oʻsimliklar, mikroorganizmlar bilan aloqasini hamda barcha 
sharoit faktorlariga munosobati kabi muammolarni oʻrganadigan fan fitogelmintologiyadir. 
Fitonematodalar umurtqasiz hayvonlar boʻlib, toʻgarak chuvalchanglar (Nemathelminthes) 
tipi, nematodalar (Nematoda) sinfiga mansubdir. Bu sinfga tuproqda, suvlikda erkin hayot 
kechiruvchi xilma-xil turlar bilan bir qatorda odam, hayvon va oʻsimliklar organizmida 
yashovchi parazitlar ham kiradi. 
Oʻsimlik va tuproqda qiziqarli va xilma-xil shakllardagi fitonematodalar majmuasi 
yashabgina qolmay, ular aynan tuproq va oʻsimliklar dunyosiga xos boʻlgan turlarga 
tabaqalanish bosqichlarini ham oʻtadi (1-rasm). 

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.1.-rasm. Fitonematodalar. (Sh.Xurramov, 1978) a)ipsimon, b) kolbasimon.
v) duksimon, g) limonsimon, d) noksimon, ye) kurtaksimon 
Barcha fitonematodlarning ovqat hazm qilish organlari quyidagi tartibda joylashgan: ogʻiz 
boʻshligʻi (stoma), qiziloʻngach va uning bezlari, oʻrta ichak, keyingi ichak, chiqaruv teshigi. 
Lekin turli fitonematodlarda bu organlar oʻziga xos tuzilgan. Ularning tuzilishi va joylashishi har 
bir tur fitonematodlarning yashash sharoiti va oziqlanish usuliga bevosita bogʻliqdir. 
Ogʻiz apparatining tuzilishi fitonematodlarda turlicha boʻlib, ularning oziqlanish 
xususiyatlariga bogʻliq.
Tekinxoʻr fitonematodlarning ogʻiz apparati evolyutsiya (kelib chiqishi) protsessi 
natijasida birmuncha ingichkalashib, ingichka naychaga yoki shprisning ignasiga oʻxshash stilet 
(teshuvchi organ)ga aylandi. Boshqa baʼzi fitonematodlarda stiletga oʻxshash nayzalar ham 
boʻlib, ular oʻsimlik toʻqimalarini va tuproqdagi boshqa mikroorganizmlar tanasini teshishga 
xizmat qiladi. 
Muskulli qiziloʻngach hamma fitonematodlarda yaxshi taraqqiy etgan, u juda murakkab 
vazifalarni bajaradi. U koʻpchilik fitonematodlarda bir yoki ikkita bulbusdan iborat.
Qiziloʻngach bezlari ishlab chiqaradigan proteologik fermentlar taʼsirida oʻsimlikning tirik 
toʻqimasi eriydi va undan hosil boʻlgan oʻsimlik suyuqligini fitonematod shimib oziqlanadi. 
Fitonematodlar butun tanasining yuzasi bilan nafas oladi. Ular oʻzi yashayotgan muhitdagi 
kisloroddan erkin foydalanadi. 
Chuvalchanglarning sezgi organlari vazifasini bosh qismida joylashgan xemoretseptorlar 
va tangaretseptorlar bajaradi. Bular qiziloʻngach bezlari bilan bogʻliq boʻlib, ayirish vazifasini 
ham oʻtaydi.
Fitonematodlarda nerv (asab) sistemasi deyarli rivojlanmagan. Ular nerv sistemasi, 
qiziloʻngachining pastki tomonida koʻndalang joylashgan nerv halqasidan iborat, xolos. U 
tananing uzunasiga joylashgan ganglioz hujayralar bilan ham chambarchas bogʻlangan. Ana shu 
hujayralar tanada sodir boʻladigan barcha fiziologik va bioximiyaviy jarayonlar ishini boshqarib, 
tartibga solib turadi. 
Talabalar bilimini mustahkamlash uchun savollar 
 
1. Fitogelmintologiya fani nimani oʻrganadi. 
2. Fitogelmintologiya fanining predmeti va vazifalari, biologiya fanlari orasida tutgan 
oʻrni.
4. Fitonematodalar toʻgʻrisida umumiy tushuncha.