1-ma’ruza Mavzu: Fanga kirish. Organik sintez moduli va uning rivojlanish istiqbollari. Organik sintez sanoatining muhim mahsuotlari

Erituvchi va ekstragentlar. Ilgari erituvchilar sifatida benzin, benzol va 
etanol ko„p qo„llanilagan. Sanoat xalq xo„jaligi rivojlanishi bilan erituvchi va 
ekstragentlarga bo„lgan talab ochib bormoqda. Sintetik erituvchilar arzon, zararsiz 
bo„lishi kerak. Ularni qaynash temperaturasi juda ham past yoki yuqori bo„lmasligi 
lozim. Hozirgi davrga kelib erituvchi va ekstragentlar, neft mahsulotlaridan 
aromatik uglevodorodlar ajratishda, azeotrop haydashda, tabiiy moddalardan yog„ 
va moylarni ajratishda keng qo„llanilmoqda. 
Sintetik 
yoqilg‘ilar, surkov moylari va ularga qo‘shiladigan 
qo‘shimchalar. Pestitsidlar va o‘simliklarni himoya qiluvchi vositalari. 

---

Turli xil tirik organizmlarga spetsifik ta‟sir qiluvchi pestitsidlarning bir necha 
guruhi mavjud: 
Fungitsidlar va bakteritsidlar– zamburug„ va bakteriyaga qarshi vositalar. 
Insektitsidlar– eng muhim pestitsidlardan hisoblanadi: ularni zararli 
xashoratlar va ularni lichinkalarini yo„qotishda foydalaniladi.
Gerbetsidlar va defoliantlar. Gerbitsidlarni begona o„tlarga qarshi, 
defoliantlarni esa o„simliklarni bargini to„kishda qo„llaniladi.
Zootsidlar – zararli kemiruvchi hayvonlar (sichqon, kalamush va boshqa)ga 
qashi vositalar. 
Yuqorida aytilganidek, organik moddalar ishlab chiqarish uchun xom ashyo 
manbalari- bu toshko„mir, neft, tabiiy gaz hisoblanadi. Ulardan organik sintez 
uchun kerakli bo„lgan moddalar: parafinlar, olefinlar, aromatik birikmalar, atsetilen 
va sintez gaz olinadi (1-jadval).
1-jadval - Organik moddalar olish xomashyolari 
Organik sintez va neft-kimyosi jarayonlari uchun qo„llaniladigan uglevodorod 
xomashyolariga ancha kuchli talablar qo„yiladi. Organik sintezda qo„llaniladigan 
reaksiyalarning ko„pchiligi katalitik yoki radikal zanjirli, sifatli mahsulot olish 
uchun katalizatorni yuqori selektivligi talab etiladi, oraliq reaksiyalarni sodir 
bo„lishiga yo„l qo„yilmaydi. shuning uchun xom ashyoning tozalik darajasini 
yuqori bo„lishi talab etiladi. Bir qator jarayonlarda gazlar tarkibida suv bug„lari, 
uglerod oksilari, uglerod disulfid, ammiak va boshqa reaksion qobiliyatli 
aralashmalar bo„lishiga yo„l qo„ymaslik lozim.
Organik moddalarni ishlab chiqarishda sanoatda turli texnologiyalardan 
foydalaniladi. 
«Texnologiya» so„z i grekcha «texnos»- sa‟nat va «logos» ilm degan ma‟noni 
bildiruvchi so„z lardan olingan bo„lib hunarlar to„g„risidagi ilmdir, ya‟ni 
D.I.Mendeleyev aytganidek, «Texnologiya –tabiiy mahsulotlarni inson hayotida 
foydalanadigan mahsulotlarga aylantirishni o„rganish» demakdir.
Texnologik jarayonning tarkibiy qismlari bo„lgan jixozlar, apparatlar, 
mashinalarning 
bajaradigan 
ishi 
s a m a r a d o r l i k
tushunchasi 
bilan 
xarakterlanadi.
Samaradorlik (P) – vaqt birligi ( ) ichida ishlab chiqarilgan mahsulot (yoki 
qayta ishlangan xomashyo) ning miqdoridir: 
G
П
(kg/soat; tonna/soat; tonna/sutka) 
Ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori hajm birliklarida (V
m
) o„lchansa:

---

м
V
П
(m
3
/soat) 
Jihozlar samaradorligini oshirishning ikki usuli mavjud: 
-jihozning o„lchamini (hajmi) oshirish; 
-ishlash tezligini oshirish. 
Ishlab chiqarish jixozlarining jadalligi– J, ayni jihozning biror 
xarakteristikasiga nisbatan uning samaradorligidir.
J = P /v = G / v (apparat hajmiga nisbatan) 
J = V
m
 / v  
Apparatning ko„ndalang kesim yuzasiga nisbatan
J = P / S = G / S  
va
J = V
m
 / S 
Jadallikni oshirishning ta‟sir usullariga haroratni o„zgartirish ham kiradi. 
Uning qatoriga bosim, moddaning konsentratsiyasi, katalizator ishtiroki ham 
kiradi.
Mexanizatsiyalash – qo„l mehnatini mexanizmlar orqali amalga oshirish. 
Avtomatlashtirish – ishlab chiqarish jarayonlarini bevosita inson ishtirokisiz 
priborlar yordamida bajarish yoki nazorat qilish. 
Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishda: o„lchagich (datchik), regulyator 
(rostlagich) va bajaruvchi moslamadan iborat yangi tizim ishlaydi.