1-Ma`ruza. Mavzu: Metallmaslar. Vodorod. Suv. Reja. Metallmaslarning davriy jadvalda tutgan o`rni. Metallmaslarning umumiy xossalari

Ishlatilishi. Vodorod yengil gaz sifatida aerostatlar va dirijabllarni to`ldirish uchun (He bilan aralashmasi) ishlatiladi.
Vodorod yuqori harorat hosil qilish uchun ishlatiladi: O-H alangasi bilan metall qirqiladi va payvandlanadi. Undan metallarning oksidlaridan metallarni olish uchun, kimyo sanoatida–havo azotidan ammiak olish uchun va ko`mirdan sun`iy suyuq yonilg`i olish uchun, oziq-ovqat sanoatida–yog`larni gidrogenlash uchun foydalaniladi. Vodorodning izotoplari–deyteriy bilan tritiy atom energetikasida muhim yonilg`i (termoyadro yonilg`isi) sifatida ishlatiladi.
4. Suv, og`ir suv, konstitutsion suv.
Tabiatda uchrashi. Suv–vodorodning oksidi–eng ko`p tarqalgan va muhim moddalardan biridir. Yerning suv egallagan sathi quruqlik sathidan 2,5 marta katta. Tabiatda toza suv yo`q–uning tarkibida doimo qo`shimchalar bo`ladi. Toza suv haydash yo`li bilan olinadi. Haydalgan suv distillangan suv deyiladi. Suvning tarkibi (massa jihatidan) 11,19 % vodorod va 88,81 % kisloroddan iborat.
Fizik–kimyoviy xossalari. Toza suv shaffof, hidsiz va ta`msiz bo`ladi. Uning zichligi 4 ⁰C da eng katta (1g/sm³) bo`ladi. Muzning zichligi suvning zichligidan kam, shu sababli muz suv yuziga qalqib chiqadi. Suv 0 <sup>0</sup>C da muzlaydi va 101325 Pa bosimda 100 <sup>0</sup>C da qaynaydi. U issiqlikni yaxshi o`tkazmaydi va elektrni juda yomon o`tkazadi. Suv–yaxshi erituvchi.
Suv–reaksiyaga ancha yaxshi kirishuvchan modda. U odatdagi sharoitda ko`pchilik asosli va kislotali oksidlar, ishqoriy va ishqoriy-yer metallari bilan reaksiyaga kirishadi, masalan:
H₂O + Na₂O = 2NaOH 2H₂O + Li = 2LiOH + H₂↑
H₂O + SO₂ = 2NaOH 2H₂O + Ca = Ca(OH)₂ + H₂↑
Suv turli-tuman birikmalar–gidratlar (kristallgidratlar) hosil qiladi. Masalan,
H₂O + H₂SO₄ = H₂ SO₄•H₂O 10H₂O + Na₂CO₃ = Na₂CO₃•H₂O
H₂O + NaOH = NaOH•H₂O 5H₂O + CuSO₄ = CuSO₄•H₂O
Suvni bog`lovchi birikmalar qurituvchilar sifatida ishlatiladi. Yuqoridagilardan boshqa qurituvchi moddalardan P<sub>2</sub>O<sub>5</sub>, CaO, BaO, Na metali (ular ham suv bilan kimyoviy o`zaro ta`sirlashadi), shuningdek, silikagelni ko`rsatish mumkin.
Og`ir suv. Tarkibida og`ir vodorod bo`ladigan suv og`ir suv deyiladi (D₂O formula bilan belgilanadi). U odatdagi suvdan farq qiladi, buni ikkala suvning fizikaviy xossalarini o`zaro taqqoslashdan ham ko`rish mumkin:
D₂O H₂O
Molekulyar massasi 20 18
20 ⁰C dagi zichligi, g/sm³ 1,1050 0,9982
Kristallanish temperaturasi, ⁰C 3,8 0
Qaynash temperaturasi, ⁰C 101,4 100
O`g`ir suv bilan kimyoviy reaksiyalar odatdagi suv bilan bo`lgandagiga qaraganda ancha sekin ketadi. Shuning uchun odatdagi suv uzoq vaqt elektroliz qilinganda elektrolizyorda og`ir suv to`planib qoladi.
Og`ir suv yadro reaktorlarida neytronlarni sekinlatuvchi sifatida ishlatiladi.