1. Materialshunoslik. Detallar va ularning turlari. Ishlov berish
Download 0.54 Mb. Pdf ko'rish
|
Qurbonbayeva Ozoda Materialshunoslik .
|
Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism. 1. Materialshunoslik.Detallar va ularning turlari.Ishlov berish 2. Plastmassa turlari va ishlatilish sohasi. 3. Rezina materiallari 4. Yog’och turlari va yog’ochga ishlov berish texnologiyasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Biz bu referatimizda materilashunoslik va uning turlari haqida malumot ga ega bo’lamiz.Materiallar odatda uchta asosiy guruhga bo‘linadi. Bular metallar, keramika va polimerlar. Bunday bo‘linish moddaning atomlar tarkibi va kimyoviy tuzilishiga asoslanadi. Ko‘pgina materiallarni u yoki bu guruhga kiritish mumkin. Bundan tashqari, keltirilgan ikki yoki uchta guruhga taalluqli materiallar tarkibida kompozitlar mavjudligini ham aytib o‘tish lozim. Materiallarning yana bir turi zamonaviy maxsus materiallar (advanced) bo‘lib, ular yuqori texnologiyali (high- tech) sohalarda qo‘llash uchun yaratiladi bularga yarimo‘tkazgichlar, biologik materiallar, nanotexnologiyalarda ishlatiluvchi “aqlli” (smart) material va moddalar kiradi. Elektr asbob-uskunalarini ishlab chiqarishda injenerlik masalalarini hal qilishda materiallar asosiy zveno hisoblanadi va bu materiallar elektroteхnik materiallar (ETM) deb ataladi. Kuch qo‘yilgan konstruksiyalarni va yordamchi detal va qismlarni yasash uchun ishlatiladigan materiallarga konstruksion materiallar (KM) deyiladi. Hozirgi zamon elektr asbob-uskunalari juda ko‘p har хil ETM va KMlarda yasalgan murakkab qurilmalardir. Bu materiallar elektrik, meхanik, teхnologik va ma’lum talab qilingan kimyoviy хossalarga ega bo‘lishi kerak. Bu хossalar materiallarning kimyoviy 4 tarkibiga va tuzilishiga, tashqi kuchlar ta’siriga, haroratiga, tashqi va energetik maydonlar ta’siri intensivligiga (elektr maydoni kuchlanishi va chastotasi, harorati va h.k) bog‘liq. ETM va KMlarning asosiy хossalarini bilmasdan turib, bularni elektr yoki magnit maydoniga joylashtirilganda ularda sodir bo‘ladigan fizikaviy va kimyoviy hodisalarni hamda materiallarni kimyoviy tarkibi va tuzilishi bilan bog‘liqligini bilmasdan, elektroteхnik asbob-uskunalarni loyihalash va ishlab chiqarish mumkin emas. Shuning uchun materialshunoslik fanining asosiy vazifasi quyidagilardan iborat: 1) Materiallarga elektr maydoni, magnit maydoni, issiqlik maydoni va meхanik kuchlar ta’sir qilganda ulardagi o‘tayotgan asosiy fizikaviy jarayonlarni o‘rganish. 2) Materiallarni elektrik, meхanik va boshqa хossalarini ularning kimyoviy tarkibiga va tuzilishiga bog‘liqligini o‘rganish. 3) Elektr asbob- uskunalarini ishlab chiqarishda eng ko‘p qo‘llanilayotgan materiallarni yoritish va ular bilan tanishish. Elektr asbob-uskunalari uchun materiallarni faqat elektrofizik хossalari emas, balki fizik-meхanik, kimyoviy хossalari (mustahkamlik, qattiqlik, issiqbardoshligi, sovuqqa chidamliligi va h.k.) ham hisobga olinadi. Materiallarni tanlashda ularni iqtisodiy tomonlari (tannarxi) ham hisobga olinishi lozim.Qo‘yilgan talablarga javob beradigan yangi materiallarni mahalliy xomashyo va energiya resurslaridan foydalanib, yangi teхnologiyani yaratish maqsadga muvofiq. Oxirgi vaqtlarda mutaxassislar tomonidan bajarilgan ishlarining uchdan bir qismi oldindan belgilangan xossalari materiallarni yaratishga bag‘ishlangan. Shuning uchun yangi materiallarni yaratish yuqori darajada o‘sib bormoqda. Zamonaviy konstruktor (umuman injener-texnik xodim) bu yangi materiallar xossalarini imkoniyatlarini va istiqbollarini yaxshi bilishi lozim. 1. Materialshunoslik.Detallar va ularning turlari.Ishlov berish Usullarning umumiy tasnifi. Detalning barcha geometrik va fizik mexanik xususiyatlarini talab darajasida ta’minlash uchun ishlov berishning turli usullaridan foydalaniladi. Ularga o‘tkir (qirqish), abraziv (tirnovchi) asbob yordamida ishlov berish, yuzaga plastik deformatsiyalab, elektrofizik, elektroximik, issiqlik energiyasidan foydalanib ishlov berish va boshqalar kiradi. Detallarga ishlov berishda dastlab ishlov berish bilan oxirida toza ishlov berishga qadar bo‘lgan bosqichlarda pripusklar bosqichma-bosqich kamaytirib boriladi va oxirgi toza ishlov berishda xattoki yuzadan metall qoplamasini olish, yuzada bo‘lgan g‘adir-budirliklarni tekislash hisobga amalga oshirishi ham mumkin. Zagotovkaga ishlov berish quyidagicha ketma-ketlikda bo‘lish kerak: yuzani sidirish, qora ishlov berish, yarim toza, toza, nozik ishlov berish va pardozlash. Sidirish (obdirka) 16-17 kvalitetda olingan yirik quyma va yasama zagatovkalarga ishlov berishda qo‘llaniladi. Bu ishlov berish qo‘pol zagatovkalarning yuzalari shakli va o‘zaro joylashishda bo‘ladigan xatoliklarni kamaytiradi, o‘lcham aniqligini 15-16 kvalitetga, yuza g‘adir- budirligini esa Ra 100ga etkazadi. Qora ishlov berish sidirib ishlov berilgan, 2-3 guruh aniqlikda shakllangan, 15 -kvalitet aniqligida olingan quyma zagatovkalarga ishlov berish uchun qo‘llaniladi. Ishlov berish aniqligi 12-16 kvalitet oralig‘ida yuza g‘adir-budirligi Ra-100-25 mkm oralig‘ida bo‘ladi. (A) Avtomobillarda qollanadigan, tipik kulrang-choyan toqimalar, uzatib berish korpusi (chapda) va disksimon tomoz silindrlik rotor (oldinda). Manba: General Motors Markaziy Quyma boliminig jamiyati tomonidan . B) Olympus E-3 kamerasi uchun quyulgan magniy korpus; Manba: Olympus Inc tomonidan. (c) Uzatish qutusining quyilgan korpusi, (d) Avtomobil turbo kompressorlari uchun quyilgan aluminiy g’ildiraklar. Manba: (c) va (d) Amerika quyma ishlab chiqarish jamiyati tomonidan taqdim etilgan. Yаrim toza ishlov berish zagatovkalardan qora ishlov berishda pripusk to‘liq olinmaganida qo‘llaniladi. SHuningdek ishlov berish aniqligiga yuqori talablar qo‘yilgan paytda, va natijada har bir ishlov berish uchun ajratilgan pripusk qalinligini kamaytirish zaruriyati tug‘ilganda yarim toza ishlov berish operatsiyasi kiritiladi. Bu usulda ishlov berish aniqligi 11-12 kvalitet bo‘lib, yuza g‘adir-budirligi Ra 50-12,5 mkm bo‘ladi. Toza ishlov berish detal yuzalarining aniqlik darajasi 8-11 kvalitet, yuza g‘idir-budirligi Ra 12,5-2,5 mkm oralig‘ida me’yorlangan holatlarda oxirgi ishlov berish turi hisobida qo‘llanilishi mumkin. Bu usul yuqori aniqlikda qo‘yib yoki aniq va boshqa usullar yordamida aniq olingan zagatovkalar uchun ham yagona ishlov berish usuli sifatida qo‘llanishi mumkin.Toza ishlov berish shuningdek nozik yoki pardozlash ishlov berishlaridan oldingi oraliq ishlov berish usuli sifatida ham qo‘llaniladi.Nozik ishlov berishda yuzaning aniqlik va sifat ko‘rsatkichlari yuqori darajada shakllangan bo‘ladi. Juda kichik pripusk va uzatishlari evaziga geometrik parametrlar yuqori aniqlikda olinishiga erishiladi. Po‘latdan tayyorlangan detalga ishlov berish aniqligi g‘adir- budirlik bo‘yicha Ra 0,63-2,5 mkm bo‘ladi. Pardoz ishlov berish (finish) asosan yuza g‘adir-budirligini talab darajasiga tushirish uchun qo‘llaniladi. O‘lcham aniqliklariga bu ishlov berish deyarli ta’sir etmaydi. Odatda oldingi ishlov berish qo‘yimi oralig‘ida bajariladi. Har xil usul va materiallardan foydalanib pardozlash ishini bajarishda yuza g‘adir-budirligi Ra=0,16-0,63 mkmga etkazilishi mumkin. Mexanik ishlov berishning toza ishlov berish va undan keyingi bosqichlarda qo‘llaniladigan usullarini o‘rganish e’tiborga loyiqdir chunki bu bosqichlarda qo‘llaniladigan usul, uning bajarilishi tartibi detal sifatining shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi.O‘tkir asbob yordamida ishlov berish odatda material nisbatan yumshoq (qattiqligi NRS45 gacha bo‘lganida qo‘llaniladi, qattiq material bo‘lganida HRC 45 dan katta) abraziv (tirnov toshlar) asboblar yordamida detallarni qirqib ishlov beriladi. Nozik qirqish podshipniklar o‘rnatiladigan teshiklarga, uzatish korobkasi teshiklariga, orqa ko‘prik, shatun teshiklariga dvigatel silindlariga ishlov berishda keng qo‘llaniladi. Bu usulda tashqi yuzaga ishlov berish nisbatan kam tarqalgan bo‘lib, misol tariqasida porshenlarga ishlov berishni ko‘rsatish mumkin. Nozik qirqish xoningovka, superfinish, polirovka (jilvirlash) operatsiyalaridan oldin tez aylanuvchi shpindelli (10-15 ming ob/ min) stanoklarda amalga oshiriladi. Bu jarayonda stanokning radial urilishi 0,005 mmdan oshmasligi kerak. Qirqish asboblari qattiq qotishma, olmos, elibor kabi yuqori chidamlikga ega bo‘lgan materiallardan tayyorlanadi. Nozik frezalash asosan tekis yuzalarga tugal frezalar yordamida ishlov berishda qo‘llaniladi. Bu usuldan ochiq tekis yuzalarga ishlov berishda foydalaniladi. Jarayon davomida qirqishda ishtirok etmaydigan tishlarining ishlov berilgan yuza bilan kontaktda bo‘lmasligini ta’minlash maqsadida frezani yuzaga nisbatan 0,0001 birlikga teng qiyalik bilan o‘rnatiladi. Ishlov berish pripuski 0,2-0,5 mm bo‘ladi. Tekisliklar chetga chiqish 0,02-0,04 mm/ m bo‘ladi, g‘adir budirlik Ra=-0,63-2,5 bo‘ladi. Tashqi ishlov berish tekisliklarga, bezak yuzalarga, tishlarga ishlov berishda keng qo‘llaniladi. Ichki silliq teshiklarga ishlov berishda 6-9 kvalitet, Ra0,63-2,5 mkm bo‘ladi. Toza tortib o‘tkazishda tishlar ko‘tarilishi 0,02-0,04 mm bo‘ladi. Bu usul yuqori ish unumdorligiga ega bo‘lib seriyali va ommaviy ishlab chiqarishda keng qo‘llaniladi. Proshivanie - tortib o‘tkazishdan faqat ishlov berish asbobining kaltaligi (proshivka) bilan farqlanadi. Ishlov berish asbobi teshikdan press yordamida bosib o‘tkaziladi. Bu oxirgi ishlov berish usuli bo‘lib, u yordamida har qanday shakli teshiklarga ishlov berish va 6-kvalitet, Ra 0,63-1,25 mkm aniqlikni olish mumkin bo‘ladi. Abraziv (tirnovchi ) asbobda ishlov berishning quyidagi turlari mavjud: silliqlash (shlifovanie), xoninglash, pritirka (ishqalash), polirovka (jilvirlash), superfinish, mikrofinish. SHlifovka (silliqlash) dastlabki va oxirgi ishlov berish usuli sifatida mashinasozlikda keng qo‘llaniladi. 5-7 kval. Ra 0,08-1,25mkm . Ishlov berishda aylanma, tekis, markazsiz, tashqi va ichki silliqlash stanoklari qo‘llaniladi. Sidirib silliqlash qora ishlov berish usuli bo‘lib, quyib yoki issiq shtamplab tayyorlangan detallarda tayanch yuzalarni olish uchun ishlatiladi. Pripusk 1 mm va undan ortiq bo‘lib, segmentatsimon qattiq donali (80-125) kruglardan foydalaniladi. (Ra 1,25-2,5) O‘lchovli silliqlash ishlab chiqarishda bir yoki ikki operatsiyada amalga oshiriladi. Agar pripusk 0,2-0,6 mm/diametrga bo‘lsa 1 operatsiyada, 0,6-08 mm/diametr bo‘lsa, 2 operatsiyada amalga oshiriladi. Ishlov berishga yuqori talab qo‘yilganida (pripusk 0,04-0,08 mm) nozik silliqlashdan foydalaniladi. Silliqlanish sifatiga krug donalari maydaligi bevosita ta’sir qiladi. Dastlabki silliqlashda krug donalari 40-80 bo‘lib, yuza Ra 0,63-1,25 yakuniy silliqlashda K-donalari 12-40, yuza Ra0,16-0,63 nozik siliqlashda donalari 6-10 yuza Ra 0,08 bo‘ladi. Silliqlashda krugining boshqa ko‘rsatkichlari ishlov beriladigan detal materiallining fizik-mexanik xususiyatlariga bog‘liq ravishda tanlanadi. Hozirgi paytda yuzaga ishlov berish uchun abraziv donali krug bilan bir qatorda olmosli va e’lborli, metall va organik asosli kruglar ham qo‘llaniladi. Bu kruglarda qirquvchi donalar krugning tashqi yuzasida 1,5-2,5 mm qalinlikda qoplangan bo‘ladi. Metall asoslari dastlabki ishlov berishda, organik asoslashlari nozik silliqlashda qo‘llaniladi. Nozik silliqlashda juda yupqa metall qoplama (0,005 mkm) olinadi. Qirqish tezligi 30-40 m/s mahsulot harakat tezligi 20m/min. Dastlabki aniqlik 6-8kv bo‘lsa ishlov berish aniqligi 5-6 kv bo‘ladi. Nozik silliqlash yuza shaklni to‘g‘irlashda ham sezilarli rol o‘ynaydi. Kruglarni to‘g‘irlash olmas donalari yordamida, olmos qatlam, olmos rolik, olmos plastinka yordamida amalga oshiriladi. Xoninglash teshik yuzasiga yuqori aniqlikda ishlov berishni ta’minlaydi, lekin yuzaning boshqa yuzalariga nisbatan joylashishi xatoligini yo‘qotmaydi. Bu jarayon maxsus qirqish asbobi (xon) yordamida amalga oshiriladi. Xon har tomonga tekis harakatlanuvchi bruslar yordamida detal yuzasiga ishlov beradi. Xonning o‘z o‘qi atrofida va u bo‘ylab harakatlanishi, ishlov berilgan yuzada qirqish asbobining donachalarining to‘rsimon izi hosil bo‘lishiga olib keladi. Bu xol detal ishlaganida moyning yuzada yaxshi ushlanib turishiga imkoniyat yaratadi. Bu usulda avtomobil va traktor silindrlari, g‘ilindr bloklaridagi vkladish osti teshiklariga ishlov beriladi. Ishlov berish pripuski oldingi ishlov berish turiga qarab 0,08- 0,005mm bo‘ladi (diametrga). Ishlov berish aniqligi 4-6 kvalitet Ra 0,16- 0,04 mm bo‘ladi. Pritirka, -5 kvalitet va undan ortiq aniqlikdi ishlov berishda qo‘llaniladi. Silindr yuzalariga ishlov berishda diametr aniqligi 1 mkmgacha, tugal-paralel plitkalarda 0,05 mkm bo‘ladi. G‘adir-budirlik Ra 0,1 bo‘lishi mumkin. Pritirka erkin abraziv zarrachalarining bog‘lovchi suyuqliklar bilan aralashmasida (pasta yoki boshqa ko‘rinishda yuzaga ta’sir etadi). Pritir yordamida bajariladigan bu operatsiyada juda kammiqdorda o‘lcham o‘zgaradi. SHuning uchun bu usulda ishlov beriladigan yuza dastlab 6-kvalitetda Ra-1,25-0,32 darajada ishlov berilgan bo‘lishi kerak. Bu usulda har xil shaklga ega bo‘lgan yuzalarga ishlov berish mumkin. Olinadigan qoplamasiga bog‘liq holda pritirka 1,2 yoki 3 operatsiyada bajariladi. Dastlab diametrga 0,02-0,005 mm olinsa, oxirida 0,005 mm dan kam olinadi. Operatsiya ishlab chiqarish turiga qarab qo‘lda va stanokda bajarishlishi mumkin. Bu jarayon qattiq abraziv donalar yordamida tirnab ishlov berish, nisbatan yumshoq abraziv donachalar yordamida tirnamasdan ishlov berish va ximik aktiv pastalar bilan ishlov berish (pasta goi) turlariga bo‘linadi. Bog‘lovchi suyuqlik sifatida mineral yog‘, kerosin va xokazolar qo‘llaniladi. Super finishda ham abraziv brusoklar qo‘llaniladi. Qirqish asbobi ishlov berilayotgan yuzaga 0,05-0,3 MRa (0,5-30 kt/sm3/ bosimda bosiladi. Ishlov berish dastlabki ishlov berish qo‘yimi chegarasida amalga oshiriladi. Ra=0,2-0,025 mkm. (tayanch yuza 12 -20dan 80-90%ga) oshadi, deformatsiyalangan metall qalinligi 2-3 mkm bo‘ladi. Superfinish shlifovkadan, nozik yo‘nishdan va boshqa ishlovlardan keyin beriladi. Mikrofinishirovaniening superfinishirovaniyadan farqi shundaki, yuzaga ishlov berish pretsizion bo‘lib detalning o‘lchovini ham talab darajasidagi aniqlikga olib chiqadi. Bu asosan ishlov berishda brusoklarning yuzaga yuqori bosimda ta’sir qilishi hisobiga erishiladi. Polirovka-detal yuzasini jilvirlashda qo‘llaniladi. Erkin abraziv zarrachalar ishlov beriluvchi yuzaga yuborilib voylokdan tayyorlangan krug, fetr, qayish va boshqa materiallar bilan yuzaga bosiladi. (Ra=0,32-0,012 mkm). Plastmassalar haqida asosiy ma’lumot.Plastmassa - plastik (yunon. qayishqoq) va massa (lot. yumaloqlangan narsa) so‘zlarining birikmasidan tashkil topgan. Albatta, bu so‘z shartli tushunchaga ega. Birinchi kashf qilingan plastmassalar bostm va qizdirish natijasida muayyan shaklga aylanib, sovigandan keyin tashqi muhit ta’sirida ilgarigi holatiga qaylolmas edi. Keyinchalik issiqlik ta’sirida qayta ishlanadigan plastmassalar ham ixtiro qilingan. Jahonda birinchi bo‘lib plastmassa - selluloidni 1856- yili ingliz kimyogari Aleksandr Parkes ixtiro qilgan. 2.Plastmassa turlari va ishlatilish sohasi. Plastmassalar deb siyrak molekulali suyuq smola yoki sintetik kukunlarni maxsus texnologik usulda ishlab olingan zich molekulali qattiq va egiluvchan ashyolarga aytiladi. Bu ashyolarning eng muhim xossalaridan biri, ulardan yuqori haroratda xoxlagan shakldagi buyumlar ishlash mumkinligidir. Plastmassadan to‘ldirgichsiz va to‘ldirgich qo‘shib ishlangan juda zich buyumlar, ko‘p kavakli yoki tolali engil ashyolar, temir va oynasimon plastiklar, sirti chiroyli qilib ishlangan qoplamabop o‘rama ashyolar, havo o‘tkazmaydigan to‘qimalar, shuningdek, emulsiya, elim, mastika (bo‘tqa) va tolalar juda ko‘plab ishlab chiqariladi. Plastmassalarning bunchalik keng tarqalganligiga sabab shuki, ular tabiiy ashyolarga ko‘ra yuqori sifatli hamda qurilish uchun juda qimmatli xossalarga ega. SHunday xossalardan biri uning yuqori mustahkamligi va hajmiy og‘irligining kichikligidir. SHu bilan birga agressiv muhitga chidamliligi, issiqni kam o‘tkazishi, elektr tokini o‘tkazmasligi va tashqi ko‘rinishining chiroyliligidir. Zich molekulali birikmalar bir necha yuz mingdan ortiq atomlardan tashkil topgan. Bunday birikmalardagi yirik molekulalardan tuzilgan o‘lcham birligi ko‘p marta qaytarilgan holatda joylangan bo‘ladi. Siyrak molekulalardan zich molekulalarga o‘tish jarayoni polimerizatsiya deb ataladi. Uning darajasi yirik molekulalardagi tuzilish o‘lcham birligining soniga bog‘liq. Siyrak molekulali birikmalardagi molekulalar og‘irligi 500 dan yuqori emas. Siyrak va zich molekulali birikmalar o‘rtasidagi moddalarni oligomerlar deb ataladi. Tabiatda uchraydigan sellyuloza, ipak, jun, tabiiy kauchuk, kaxrabo va boshqalar zich molekulali birikmalarga kiradi. Bundan ikki asr oldin tabiiy kauchukni oltingugurt bilan qizdirib rezina olingan. Nitrotsellyulozani kamfara bilan qayta ishlab sellyuloid deb ataluvchi birinchi plastmassa ishlab chiqildi. SHuningdek, oqsil (kazein) moddadan galalit plastmassasini olishga erishildi. Polimerizatsiyalangan polimerlar (polistirol, polietilen, poliizobutilen, polimetilmetakrilat va h.k.) molekulalari bir necha bor bog‘langan monomerlardan olinadi. Polimerizatsiya jarayonida monomerdagi bog‘langan kichik molekula tugunchalari echiladi va moddaning boyashang‘ich molekulalarida erkin valentlar hosil bo‘lib yirik molekulalar bilan birikadi. Reaksiya jarayonida monomerdagi atom ajralib chiqib ketmaydi. SHu sababli, monomer bilan polimerlarning kimyoviy tarkibi bir xildir. Polikondensatsiyalangan polimerlar (fenol-aldegid, epoksid, mochevina- formaldegid, poliefir vah.k.) asosiy moddadagi funksional guruxlar orasidagi kimyoviy birikish natijasida hosil bo‘ladi. Birikish jarayonida molekulalar parchalanadi va erkin holatda suv, xlorli vodorod, ammiak va boshqa qo‘shimcha moddalar ajraladi. SHu sababli, siyrak molekulali boshlang‘ich modda bilan zich molekulali polimerning kimyoviy tarkibi har xil bo‘ladi. Polimerlardagi bu ikki xususiyat ularni ikki guruhga bo‘ladi: termoplastik va termoreaktiv polimerlar. CHiziqli polimerlarni – termoplastik, fazoviy tuzilishdagilarni esa termoreaktiv polimerlar deb ataladi. Fazoviy pishiq sinchli polimerlarning molekulalararo kovalent bog‘lanish mustahkamligi, ularning ichki qismidagi molekulalarning birikish mustaxkamligiga teng. Bunday bog‘lanishlarni o‘zaro buzish uchun yuqori harorat kerak bo‘ladi. Plastmassalarning asosiy xossalari Plastmassalarning hajmiy og‘irligi 8 dan 2200 kg/m 3 gacha bo‘ladi, ya’ni oshrligi alyumindan 2 marta, po‘lat, mis va qo‘rg‘oshindan 5–10 marta engil, mustahkamligi esa yuqori. To‘ldirgichlar qo‘shib ishlangan murakkab plastmassa listlaridan tekstolitning cho‘zilishga bo‘lgan mustahkamlik chegarasi 150 MPa gacha bo‘lsa, yog‘och tolasi qo‘shib ishlangan plastmassaniki 350 MPa gacha, SVAM niki (tolali shishasimon anizotron ashyolar) esa 470–950 MPa gacha bo‘ladi. Agar taqqoslansa, markasi St-3 bo‘lgan po‘latning cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi 450–480 MPa ga teng, xolos. Ilmiy izlanishlar natijasida hozir magnit xususiyatiga ega bo‘lgan, shuningdek, tok o‘tkazuvchan hamda yarim o‘tkazuvchan plastmassalar ham olinmoqsa. YUqori mustahkam hamda zararli muhitga chidamli bo‘lgan polimer-sement va plast-betonlar qurilishda ko‘plab ishlatilmoqsa. Ularni olishda bog‘lovchi modda o‘rniga smola bilan qorishtirilgan sement ishlatiladi. Organik smolalar sanoatda loklar, chidamli bo‘yoqlar, gidrofob suyukliklar va sintetik elimlar olishda qimmatli hisoblanadi. Plastmassaning Qurilish materiallari sifatidagi kamchiligi ularning issiqqa uncha chidamli emasligi (60–400°S gacha), issiqdan kengayish koeffitsientining kattaligi va yonuvchanligidir. Ko‘p plastmassalar past haroratda egiluvchanlik xususiyatini yo‘qotib, mo‘rt bo‘lib qoladi. Bulardan tashqari, plastmassalar oddiy haroratda ham egiladi. Bu xususiyat ulardan konstruksiyalar ishlashga imkon bermaydi. Ko‘pgina termoplastik plastmassalarning mustahkamligi harorat ta’sirida kamayadi. Plastmassalarning kamchiliklari.Plastmassa yonuvchanligi, mo‘rtligi, ayrimlarining tez eskirishi, yoqimsiz hidi, ba’zan esa fenol yoki shunga o‘xshash zaharli moddalar ajratib chiqarishi ularning asosiy kamchiligi hisoblanadi. Plastmassalar ishlab chiqarishda monomerlar va polimerlarning birikmay qolishi – destruksiyasi (eskirishi davrida erkin ajralib chiqadigan plastifikatorlar) odam organizmi uchun zararlidir. Odatda, plastmassa olish jarayonida uning qotish reaksiyasi ko‘pincha nihoyasiga etmaydi va ashyoda hamma vaqt erkin holatda monomerlar saqyaanib qoladi. Bular esa o‘z navbatida zararli bo‘lib, inson organizmiga salbiy ta’sir etadi. Plastmassalar shaklini qayta tiklanishi bo‘yicha termoplast va reaktoplast turlariga bo‘linadi. Termoplast plastmassalarning (masalan, polietilen, polivinilxlorid, polistirollarning) molekulalari bo‘ylama joylashganligi sababli issiqlik ta’sirida shaklini o‘zgartiradi. Ya’ni ulardan qilingan buyumlar chiqindilarini qayta ishlash mumkin. Reaktoplastlarning (masaian, aminoplast va ftoroplastlarning) molekulalari to‘rsimon joylashganligi sababli ularni qayta ishlab bo‘lmaydi. Plastmassalar arzonligi va ba’zi xususiyatlari bo‘yicha boshqa materiaUardan qolishmasligi sababli, ishlab chiqarishda ko‘p qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan materiallarning 20%ini plastmassa tashkil qiladi. Lekin ular parchalanmasligi tufayli atrof-imihitni ifloslaydi, o‘simliklartomirlarini oziqlanishiga to‘sqinlik qiladi va gidrofobligi (suv shimmasligi) uchun organizmga zarari bor. Metallmas materiallarning asosiy tarkibiy qismlari yuqori molekular bolg‘alanish (polimer)lardan iborat bo‘lib, katta molekular massaga ega bo‘lgan murakkab moddalardir. 58 Sun’iy ravishda tayyorlangan muayyan harorat va bosim ostida plastik xossalarga ega bo‘lgan materiallar plastmassalar deyiladi. Polimerlar, odatda, bir necha mingdan tortib bir necha milliongacha bo‘lgan birikmalardir. Polimer tabiiy (natural kauchuklar, jun, iðak, selluloza, oksidlar, tabiiy smolalar va boshqalar), sun’iy (tabiiy polimerlarni qayta ishlash natijasida olinadi), sintetik (fenolformaldegidli va karbomidli smolalar, polietilen, polistirol, poliamidlar, epoksidli smolalar) va boshqalar. Plastmassalarni tarkibiga ko‘ra ikki guruhga ajratish mumkin: 1) oddiy plastmassalar, bular bir necha komponentlardan iborat bo‘ladi: pleksiglas, polistirol, polietilen; 2) murakkab plastmassalar, bular bir necha komponentlardan iborat bo‘lib, ularning har biri ma’lum funksiyani bajaradi (fenoplastlar, ftoroplastlar, tekstolitlar, stekloplastlar). Murakkab plastmassaning tarkibida juda ko‘p komponentlar bo‘lishi mumkin. Bu komponentlar ma’lum bir funksiyaga mo‘ljallangandir. Masalan, bog‘lovchi moddalar plastmassa tarkibidagi ayrim zarrachalarni o‘zaro bog‘lashga xizmat qiladi. Bog‘lovchi moddalar sifatida smolalar, bitumlardan foydalaniladi. To‘ldirgichlar plastmassalarning kimyoviy xossalarini yaxshilaydigan va narxini arzonlashtiradigan moddalardir. Ularning vakillari sifatida yog‘och qiðig‘i, qog‘oz va h.k.lar ishlatiladi. Plastifikatorlar, asosan, plastmassalarning tarkibiy qismi bo‘lib, ularning plastikligini oshirishga xizmat qiladi. Katalizatorlar esa polimer moddalarning qotish jarayonini tezlashtiruvchilar bo‘lib, ularga magneziya, urotropin, ohak va boshqalar kiradi. Bo‘yoqlar plastmassalarga manzarali tus berish bilan birga, ularning issiqlik yutish va chiqarish xossalarini o‘zgartirishga xizmat qiladi. Vakillari: xrom, rux oksidlari, aluminiy kukuni, oq bo‘yoq, suyuq qurumlardir. Plastmassalar o‘zlarining fizikmexanik xossalariga ko‘ra termoplast va termoreaktiv plastmassalarga bo‘linadi. Termoplastik plastmassalar oddiy guruhli plastmassalar bo‘lib, ular ma’lum bir haroratda qizdirilsa yoki sovitilsa, o‘zining agregat holatini bir necha marta o‘zgartira oladi. Termoplastlar jumlasiga ftoroplast, organik shisha, selluloza, kapron, polietilen, etirol, polistirol va boshqalar kiradi. 59 Termoreaktiv plastmassalar bir marta qizdirilib, bosim bilan ishlangandan keyin qayta suyuqlanmaydi. Fenolformaldegid smolalar termoreaktiv plastmassalarning asosini tashkil etadi (tekstolit, getinaks, epoksoplast, aminoplastlar). Plastmassalar to‘ldirgichlarining turiga qarab bir nechta turlarga, ya’ni qavatma-qavat kukunli to‘ldirgichli plastmassa va gaz to‘ldirgichli plastmassalarga bo‘linadi. 1. Qavatma-qavat plastmassalar uchun to‘ldirgich sifatida paxtasifat buyumlar va qog‘ozlari qavatma-qavat qilib to‘ldiriladi. Bog‘lovchi element sifatida termoreaktiv polimer — fenolformaldegidli epoksid, kremniy, organik va boshqa smolalar ishlatiladi. Bularga getinaks, tekstolit, steklotekstolit, asbotekstolit-yog‘och qavatli (DSP) plastmassalar kiradi. Tekstolit shovqinsiz ishlaydigan tishli g‘ildiraklar yasashda, podshiðnik vkladishlari tayyorlashda ishlatiladi. Elektrotexnik tekstolitdan ponashtoklar tayyorlanadi. Asboplastik 250-350 °C ga ozroq vaqt, 3000 °C ga qisqa vaqtda chidaydigan plastmassa bo‘lganligi uchun turbogeneratorda izolatsiya materiali sifatida ishlatiladi. Yog‘och qavatli (DSP) plastmassa list ko‘rinishida ishlab chiqarilib, mashina va mexanizmlarning shkivlari, elektroizolatsiyalovchi material sifatida ishlatiladi. Steklotekstolitdan avtomobil oynalari, quvurlar, sig‘imli shishalar tayyorlanadi. 2. Kukunsimon to‘ldirgichli plastmassalar tayyorlashda ularga yog‘och uni, kvars kukuni solinadi. Material to‘ldirgichli plastmassaga paxta gardi, asbest tolalari solinadi. Bu xildagi termoaktiv plastmassalar turiga umumtexnikada ishlatiladigan K-17-2, K-119-2 markali, elektroizolatsiya va kimyoviy turg‘unlikka ega bo‘lgan FKP-1, FKP-2, K21-22, K11-25 markali issiqbardosh plastmassalar, mikroasbit aminoplastmassalarga (selluloza) aminoplast va boshqalar misol bo‘ladi. Gaz to‘ldirgichli plastmassalar ko‘pik hosil qilib qotganda ham bu holda qoladi. Bunday plastmassalarning amortizatsiya va deformatsiya xususiyatlari yuqori bo‘ladi. Bu xildagi plastmassalardan toshdan saqlagichlar, amortizatsiya qistirmalari tayyorlanadi. Plastmassalarning ishlanish usullariga qarab, ularni termoreaktiv va termoplastik plastmassalarga bo‘lish mumkin. Mashinasozlikda ishlatiladigan termoplastik plastmassalarga: polietilen, poliðropilen, polistirol, polivinilxlorid va poliamidlar kiradi. Termoplastik materiallar issiqlik va bosim ostida plastik holatga o‘tib, kimyoviy o‘zgarishlarga aytarli bardosh bermaydi. Jarayonning o‘zgarishi qaytardir. Tayyor buyumni yana yumshatish va qayta shakl berish mumkin. Termoreaktiv plastmassalar issiqlik va bosim ta’sirida shakl olib, jarayon o‘zgarmas, qaytarilmas bo‘ladi. Ya’ni termoreaktiv massalardan olingan buyumlar yumshamaydi va qayta ishlanmaydi. Termoreaktiv plastmassalar fenolformaldegid, karbamid smolasi, metallar asosida olinadi. Plastmassa tarkibiga polimerlardan tashqari quyidagi komponentlar ham kirishi mumkin: 1) organik va mineral to‘ldirgichlar kukun holida yoki tolasimon materiallar; 2) plastifikatorlar massaga yuqori plastiklik beradi va ishlanishni osonlashtiradi; 3) stabilizatorlar uzoq vaqtgacha polimerning fizikkimyoviy xossalarini saqlovchi materiallar; 18-rasm. Plastmassalarning fizik-kimyoviy xossalari. Kichik solishtirma og‘irlikka ega Detalga keyinchalik ishlov berish kerakmas, kam mehnat talab etiladi Detal olishda chiqindi chiqmaydi Plastmassalarning fizik-kimyoviy xossalari Kimyoviy mustahkam (100 kg/sm2 gacha) va yeyilishga chidamli Plastmassa kamyob material emas, zaxirasi ko‘p xomashyolardan tayyorlanadi ) rang beruvchilar - kerak bo‘lgan rangni beradi. Yuqoridagi komponentlarning hammasini plastmassalar tarkibiga qo‘shish shart emas. Ular texnik maqsadga qarab qo‘shiladi. Plastmassaning asosiy xossalari: solishtirma og‘irligi 2-2,3 g/sm3, ba’zan 1g/sm3; mexanik mustahkamligi 1000 kg/sm3 gacha; issiqlikka chidamliligi 70-300 °C. Plastmassalarni ishlash usullari: prokatlash, shtamplash, presslash, bosim ostida quyish, payvandlash, kesib ishlov berish va boshqalar. Kompozitsion termoreaktiv plastmassalar, bular polimer materiallar bo‘lib, ularning tarkibiga fenolaldegid, fenolformaldegid, karbamid, kremniyorganik asosdagi materiallar, har xil to‘ldiruvchilar kiradi. Kompozitsion materiallardan texnik maqsadlar uchun, ya’ni elektroizolatsion, issiqlikka chidamli, namga, kimyoviy muhitga chidamli, friksion, antifriksion, rentgen nuriga chidamli buyumlar tayyorlanadi. Ular kukun, tabletka, granula shakllarida bo‘lishi mumkin. 4.3. Polimerlar va plastmassalarga ishlov berish Sun’iy ravishda tayyorlangan plastmassani ishlash, asosan, kukun, tabletka, granula holidagi materiallarni yumshoq- oquvchan holatga o‘tkazib ishlashdan iborat. Buning uchun boshlang‘ich materialga issiqlik va bosim bilan bir vaqtning o‘zida ta’sir ko‘rsatiladi. Bunday ishlash usullariga: presslash, bosim ostida quyish, ekstruziya, kalandrlash va boshqalar kiradi. Qizdirish yuqori chastotali tok bilan bajariladi. Plastmassa yaxshilab tozalanib, moylanadi va unga zarur miqdorda material solib qizdiriladi. Harorat +5 °C aniqlikda bo‘lib, presslash harorati avtomatlar yordamida rostlab turiladi. Jarayon aniq haroratda materialning yumshoq-oquvchan holatga o‘tishi bilan bajariladi. Bosim asta-sekin maksimumga ko‘tariladi. Presslash vaqtida gaz va bug‘ ajralib chiqadi, shuning uchun pressni bir necha marta ko‘tarib bosish bilan gazlar chiqarib yuboriladi, aks holda yoriqlar, bo‘shliqlar hosil bo‘- lishi mumkin. Ekstruziya usuli bilan sterjenlar, quvurlar va boshqalar olinadi. Bosim bilan presslab quyish Sun’iy ravishda tayyorlash jarayonida bosim bilan presslab quyishda dastlabki material yumshoq-oquvchan holatga alohida qizdirish kamerasida o‘tkaziladi. Bunda puansonning bajargan ishi materialni siqish uchun xizmat qiladi. Bosim bu yerda katta bo‘lib, 1500-2000 kg/sm2 gacha yetadi. Bu usul bilan chuqur yupqa devorli buyumlarni olish mumkin. Press-qoliðning konstruksiyasi murakkab hamda material ko‘p isrof bo‘ladi. Shunga qaramasdan, murakkab konstruksiyadagi, shakldagi buyumlarni olishda ishlatiladi. Buyum olish uchun gidravlik presslardan foydalaniladi. Tayyor buyumni qoliðdan chiqarish ham kichik gidravlik presslar yordamida bajariladi. Ekstruziya polimer materialni mushtuk orqali siqib o‘tkazish jarayoni bo‘lib, mushtukning kesimi olinadigan material kesimini tashkil etadi. Ekstruziya usuli bilan olinadigan mahsulot profillari har xil bo‘ladi. Tayyor mahsulot transportyor yordamida qabul qilib olinadi. Termoplastdan plyonka olish Plyonka olish uchun ekstruzion mashinaning kallagiga tushgan termoplast halqasimon qirqim orqali siqiladi va mushtuk hamda dornlardan o‘tib, truba (quvur) hosil qiladi. Trubaga bosim ostida havo bilan puflanadi va hosil bo‘lgan ikki qavatli plyonka sovitgich hududidan o‘tib, qabul qiluvchi roliklar orqali barabanga o‘raladi. Shunday usul bilan olingan plyonkaning kengligi 1400 mm, qalinligi esa 0,050-1 mm bo‘ladi. Bunda tezlik 150 m/min gacha, plyonkaning diametri va qalinligi havoning bosimi hisobiga avtomatik tarzda moslanadi. Plastmassalarga mexanik ishlov berish Sun’iy ravishda tayyorlangan kesish asboblari bilan plastmassani ishlashda uning kichik issiqlik o‘tkazuvchanligini, issiqlikka chidamsizligini hisobga olish kerak. Kesish vaqtida plastmassa tarkibidagi to‘ldiruvchilar tez yeyiladi. Shunga binoan, plastmassani ishlash talabga javob bera oladigan qattiq qotishmalar va tezkesar po‘latlardan tayyorlangan asboblar yordamida bajariladi. Ishlash vaqtida plastmassa yumshashi mumkin, bunday hollarda shakl buziladi. Shuning uchun uni sovuq havo bosimi bilan sovitib turiladi. Frezalash, randalash, pardozlash, teshik va rezba ochish jarayonlari bajariladi. Bunday jarayonlarni bajarish metall kesish dastgohlari yordamida amalga oshiriladi. Soda (10-12 %), ohak (5-8 %) va qum (82-85 %) larni pechga yuklab, 1350°C atrofida eritiladi. Shishalarni quyib, bosim ostida ishlab, zarur shaklli, maqsadli detallar tayyorlanadi. Ular xalq xo‘jaligida keng ishlatiladigan material bo‘lib, yaxshi xossalarga ega. Ayniqsa, har xil haroratdagi ish sharoitida yuqori plastiklikka ega. Rezinaning asosi kauchuk bo‘lib, unga har xil to‘ldiruvchilar (plastifikatorlar, vulkanizatorlar, rang beruvchilar, oltingugurt va h. k) komponentlar kiritiladi. Kauchukning sintetik va tabiiy xillari bo‘ladi. Mustahkamlikni oshirish uchun buyumga har xil to‘qima materiallari qo‘shiladi. Qo‘shimchalar to‘qima mashinalar yordamida aralashtiriladi. Rezina buyumlar bosim ostida shakl berish bilan birga olinadi. Rezinani vulkanizatsiya qilish jarayoni deb, buyumni 120— 150°C gacha qizdirib, bosim bilan biriktirishga aytiladi. Xom rezinani vulkanizatsiya qilish qizdirilgan bug‘ yoki qizdirilgan havo bilan bajariladi. Kauchukni vulkanizatsiya qilishni sovuq holda ham bajarish mumkin, lekin sifati past bo‘ladi. Rezinadan tasmalar, shinalar, har xil buyumlar tayyorlanadi. Rezinada 25—30 % C bo‘lib, gaz holidagi qotishma sovitiladi va unga shakl berib, ebonit hosil qilinadi. Rezina materiallar Ma’lumki, hozirgi zamon texnikasini rezinasiz tassavur etib bo‘lmaydi, ya’ni avtomobil, samolyot, velosiðed shinalari, o‘tkazgichlarning izolatsiyalari va shunga o‘xshagan xalq xo‘jaligi mashina mexanizmlarida rezina juda keng ishlatiladi. Rezina materiallar, asosan, kauchukni turli to‘ldiruvchilar, plastifikatorlar, vulkanizatsiya reagentlari, tezlashtiruvchilar va boshqalarni qo‘shib, qayta ishlash orqali hosil qilinadi. Rezina juda ko‘p xususiyatlarga ega materialdir. Bulardan eng muhimi uning elastiklanuvchanligidir, ya’ni 100 % qotish xususiyati mavjud. Rezinadagi aralashmaning 10—98 % ini kauchuk tashkil qiladi. Kauchuklar, asosan, tabiiy va sintetik polimerlar bo‘lib, daraxt „yig‘isi“ degan iborani anglatadi, ya’ni daraxtni kesganda undan suyuqlik ajralib chiqadi, demakdir. Shunday qilib, tabiiy kauchuk (TK) kauchuk tashuvchi (hosil qiluvchi) o‘simliklardan (daraxtlardan) olinadi. U etilda, benzinda, mineral moylarda yaxshi eriydi, suvda esa erimaydi. Kauchuk 90°gacha qizdirilganda yumshab, 0 °C dan past haroratda qattiqlashib, mo‘rtlashib boradi. Texnikaning intensiv taraqqiyoti tufayli faqat tabiiy kauchukdangina emas, balki sintetik kauchuklar (SK)dan ham foydalanishga to‘g‘ri kelmoqda. Etil spirti, asetilen, butan, etilen, benzol, ba’zi uglevodorodlar sintetik kauchuk hosil qilishning asosiy materiali hisoblanadi. Rezinalar vazifasiga yoki ishlatilishiga qarab umumiy va maxsus turlarga bo‘linadi. Umumiy turdagi rezinalar suvda, kislota va ishqorlarning kuchsiz eritmalarida, havo (50—18 °C) muhitida ishlatilishi mumkin. Bunday rezinalardan mashina shinalari, transport tasmalari, kabellarning izolatsiyalari va turli buyumlar tayyorlanadi. Masalan: TK, natriy butadionli sintetik kauchuk (SKB), butadion stirolli (SKS-30,SKS-Za), butadion-metilstirolli (SK MS-30) kauchuklar. Maxsus vazifalarga mo‘ljallangan rezinalar, o‘z navbatida, moyga, benzinga, issiq va sovuqqa, elektroizolatsiya gazlariga va suyuqliklarga chidamli bo‘lgan turlarga bo‘linadi. Bundan tashqari, maxsus rezina turi bo‘lib, unga armaturali rezinalar kiradi. Maxsus vazifalarga mo‘ljallangan rezinalar quyidagi turlarga bo‘linadi: Y7 benzinga chidamli; natriyli (polixloroprenli kauchuk), butadion-nitrilli (SKN-18, SKN-26, SKN-40), 65 butadionli (SKBM), butadion stirolli sovuqqa chidamli shinalar, transportyorlar, issiqbardosh rezinalar. Baland va past haroratda, agressiv muhitda va amaliy ishlarda kauchukning o‘zi toza holda ishlatilmaydi. Yuqori fizikmexanik xossalarga ega bo‘lishi uchun rezinaga ingrediyentlar deb ataluvchi qo‘shimchalar qo‘shiladi. Bular quyidagilardir: 1. Vulkanizatsiyalangan (qattiqlashtirilgan) rezinani shishiradigan eng asosiy modda bu oltingugurt.Bunda ma’lum haroratda oltingugurt atomlari kauchukning molekulalari bilan reaksiyaga kirishib, kimyoviy bog‘lanish hosil qiladi. Hozir 93 % rezina oltingugurt bilan qattiqlashtiriladi. Agarda oltingugurt miqdori 1 - 35 % bo‘lsa yumshoq, 25-20 % bo‘lsa yarimqattiq, 30—50 % bo‘lsa qattiq rezina hosil bo‘ladi. 2. Qattiqlashtirish-tezlashtirgich (vulkanizatsiya). Bular organik va noorganik bo‘ladi. Organik moddalar metall oksidlaridir; noorganigi oletaks, koptaks, sogtaks. 3. To‘ldirgichlar. Bular aktiv va aktivmas bo‘ladi. Aktivlari -kaolin, kukun qo‘shimchalar, aktivmasi bor, talk. 4. Plastifikatorlar plastiklikni oshiradi. 5. Charchashga qarshi moddalar. Bunday materiallar rezinaning tez ishdan chiqishiga qarshilik ko‘rsatadi. Bunday materiallar turiga neoden D (fenilbetanaftilimin) va aldol (aldalal fanaftimin) kabi murakkab moddalar kiradi. 6. Bo‘yoqlar. Bo‘yoqlar rezinaning fizik va mexanik xossalarini yaxshilash bilan birga, ularga rang ham beradi. Ulardan biri qurumdir, shuning uchun rezinaning ko‘pi qora rangda bo‘ladi. Oq va boshqa rangli rezina olish uchun alohida bo‘yoqlar qo‘shiladi. Qadimiy zamonlardan beri ota-bobolarimiz insoniyat vujudga keltirgan kashfiyot, ilm-fan cho‘qqilarini egallab, o‘z hunarlarini avloddan-avlodga o‘tkazib kelmoqdalar. Yog’ochga naqsh o‘yish va gul solish san’ati hamisha ardoqlanib kelingan. Xozirgi paytda yog’och o‘ymakorligi me’morchilik bilan bir qatorda ro‘zg‘or buyumlariga bezak berishda keng qo‘llanilmoqda. Maxalliy an’analarni avaylab, ardoqlab ularni yangi mazmun bilan boyitayotgan xalq ustalari asrlar davomida sayqal topgan qadimiy san’atning etuk namunalarini yaratmoqdalar. Xozirgi kunda arxitektura bilan bog‘liq bo‘lgan ganch va yog’och o‘ymakorligi tobora taraqqiy etib bormoqda. O‘zbekistonda qadimdan me’morchilik va uy-ro‘zg‘or buyumlarini bezashda, xalq amaliy san’atining turlaridan biri yog’och o‘ymakorligi keng qo‘llanib kelingan. Yog’och o‘ymakorligida turli naqsh uslublaridan foydalaniladi. Har bir usta o‘zi yashab, ijod etgan erdagi badiiy an’analariing o‘ziga xos tomonlarini o‘zida aks ettiradi. Masalan, xivalik xalq ustalari yog’ochni o‘yib naqsh ishlashda yog’ochning tabiiyligini saqlab qolganlar, buxorolik ustalar esa naqsh o‘yib ishlangan buyumlarni jim-jimador qilib, uni oltinsimon va kumushsimon ranglar bilan bo‘yaganlar. Ko‘qonlik xalq ustalari yog’ochni Tayanch so‘z va iboralar: Yog’ochga naqsh o‘yish, gul solish, me’morchilik, ganch, badiiy, oltinsimon va kumushsimon, zaminsiz, buklama shirmalarda, bargli va nina barglilar, smola modda, iskana, chekich iskana, kazein elimi, chigit moyi o‘yib naqsh solishda uni o‘rta chuqurlikda o‘yganlar. Toshkent xalq ustalari taxta yuzasidagi naqshlarni zaminsiz, chiziqlar orqali bajarganlar va xoshiya naqshlarini ko‘p ishlatganlar, Marg‘ilon ustalari o‘ymakorlik ishlarining zaminini o‘ta chuqur o‘yganlar. Xozirgi paytda yog’och o‘ymakorligi va naqqoshligi me’morchilik bilan bir katorda ro‘zg‘or buyumlariga bezak berishda keng qo‘llanilmoqda. O‘yma naqqoshlikning ajoyib namunalarini toshkentlnk ustalar yasagan eshiklar, buklama shirmalarda, kursichalar, laganlar shu kabi boshqa buyumlarda yaqqol ko‘ramiz Yog’och o‘ymakor ustalar yog’ochni o‘yishdan oldin uning o‘ziga xos xususiyatlarini sinchiklab o‘rganganlar. Keyingina yog’ochga o‘yib naqsh ishlangan. Hamma yog’ochlar ular olinadigan yog’och turiga qarab ikki guruhga: bargli va nina barglilarga, bo‘linadi. Nina bargli daraxtlardan olingan yog’ochlar kurinishda, duradgorlikda va yog’och o‘ymakorligida asosiy material hisoblanadi, chunki ularning o‘ziga xos afzalliklari bor. CHunonchi tarkibida smola moddalari bo‘lganligi uchun u tez chirib ketmaydi, bargli daraxtlarga qaraganda ko‘pligi va engilligi, unga ishlov berish osonligi, tanasi to‘g‘ri, silliq bo‘lgani uchun undan silliq xoda tayyorlash mumkin. Yog’och materiallari tabiiy guli, rangi, tovlanishi va xidiga qarab aniqlanadi. O‘zbekistonlik yog’och o‘ymakor ustalar o‘z ishlari uchun eng yaxshi yong‘oq (grecheskiy orex), kayrag‘och, chinor (platan), tut, archa (mojjevelnik), nok (grusha), zarang (klyon), zirk (olxa), shumtol (yasen), mirzaterak (topol), baqaterak, tog‘ teragi (osina), terak, o‘rik (uryuk) kabi daraxtlardan va hozirda boshqa joylardan keltirilgan shamshod, eman, oq qarag‘ay (pixta), tilogoch (listvennitsa), arg‘uvon (lipa), oq qayin (beryoza), qora qayin (buk), qarag‘ay (sosna) daraxtlari yog’ochlarini ishlatadilar. Ushbu yog’ochlarni pardozlash orqali naqsh o‘yishga tayyorlaydilar. Bunda pardozlashda yog’och sirtini yaxshilab tozalash, silliqlash, o‘yma relefga uch xil: pax (yoyma), choka (yorma), lula pardoz berish hamda bo‘yab, kumush suvi yugirtirish, loklash va jilolash kabi ishlardan iborat. Yog’och o‘ymakorligida ishlatiladigan yog’ochlarni butun yil bo‘yi tayyorlash lozim. Lekin yog’ochlarni daraxtlardan suv qochgan vaqtda, ya’ni oktyabr, noyabr oylarida tayyorlash yaxshi natija beradi. Kesilgan daraxt uzoq saqlanganda chirimasligi va qurt emasligi uchun uning po‘stlog‘ini shilish va soya xamda shamol tegadigan joyda saqlash lozim. Yog’ochlarni ishlatish oldidan e’tibor bilan tanlash va xillash kerak, Buralgan, serbutoq yog’ochlarni olmaslik lozim, chunki ulardan yasalgan buyumlar sifatsiz chiqadi. Xo‘l taxtani ishlash quruq taxtaga qaraganda birmuncha qiyin. Nam taxtalar ko‘pincha ish jarayonida nami qochib qiyshayishi mumkin. SHuning uchun mebel, o‘yma buyumlar yasashda ishlatiladigan yog’och materiallar quruq bo‘lishi shart. O‘quvchilar qilinadigan ishning katta-kichikligiga qarab, yog’och materiallarni, fanerlarni xillab olishlari lozim. Materiallarni xillab olish tayyorlanadigan buyumning sifatli chiqishini ta’minlaydi. Ishlatiladigan yog’och materiallar yaxshi qurigan bo‘lsa, tob tashlab buralish, kurish natijasida darz ketish xollari yuz bermaydi. Naqsh o‘yilishi kerak bo‘lgan buyumni yaxlit holda dastgoxga o‘rnatish birmuncha qiyin. SHu sababli uni qismlarga ajratib o‘yish oson va qulaydir. O‘yiladigan buyum qismlarini maxsus burama qisqichlar bilan dastgoh ustiga qimirlamaydigan qilib o‘rnatiladi. Buyum yuziga naqsh tushirishdan oldin buyum yuzini yumshatish uchun paxta moyi surtiladi. O‘yish vaqtida esa iskana uchi sovunga tegizib olinadi, shunda iskana ravon kesadi. Yog’och o‘ymakorligi san’atining ajoyib xususiyatlaridan biri shundaki, o‘ymakor usta ikki qo‘li bilan ishlaydi. Iskana qalamni chap qo‘liga ushlab, o‘ng qo‘li bilan bolg‘ani tutib, iskana dastasiga urib, naqshni kesadi. O‘zbekistonda ishlatiladigan o‘yma naqshlarning chuqurligi 2 mm dan 15 mm gacha boradi. Toshkent, Buxoro, Qo‘qon, Samarqand o‘ymakor ustalari buyumlarning o‘yilgan zaminini chekma uslubida maxsus chekich iskana qalam bilan chakichlab chiqadidar. Xiva ustalari naqsh zaminini chakichlamasdan tekisligicha qoldiradilar. Ular o‘yib tayyorlangan buyumlarning yuziga qizdirilgan chigit yog‘i surtadilar. Bunda buyumning namga va issiq-sovuqqa chidamliligi oshadi. Ikkinchidan chigit yogi naqsh yuzini qoramtir qilib ko‘rsatadi. Toshkent, Qo‘qon va Samarqand ustalari esa tayyor buyumlarni maxsus lok bilan loklaydilar. Yog’och o‘ymakorligi san’atida ishlatiladigan yordamchi materiallar va asbob uskunalarga quyidagilarni kiritish mumkin. Duradgorlik elimi, kazein elimi, chigit moyi, jilvir qog‘oz, elimdon kabilardan foydalaniladi. Bundan tashqari duradgorlikda yog’ochni qayta ishlash uchun mo‘ljallangan dastaki va mexanik asboblardan ham foydalaniladi. Duradgorlik elimi - yog’och materiallarini bir-biriga elimlash uchun ishlatiladi. Duradgorlik elimi go‘sht va suyaklardan tayyorlanadi. Kazein elimi yog’och o‘ymakorligi va duradgorlikda ishlatiladigan elim bo‘lib, sutning oxirgi ishlatib bo‘lmaydigan qismidan tayyorlanadi. U talqon xolida yoki 4-12 mm li qattiq donacha ko‘rinishida bo‘ladi. CHigit moyi o‘yilgan o‘yma nakati beys yordamida o‘rik, yong‘oq yoki boshqa yog’och rangiga keltirib bo‘yalgandan so‘ng chigit moyi paxtali latta bilan ishqalab surkab chiqiladi va 3,7 nomerli spirtli lok surkab chiqiladi. Knopka naqshni buyumni yuziga tushirishda shildiroq qog‘oz siljimasligi uchun uni maxkamlab qo‘yishda ishlatiladi. Moslamalardan jilvir qog‘oz, mayin yassi egovlar ishlatiladi. Jilvir qog‘ozlar donlarining yirik-maydaligiga qarab, 120 dan 180 gacha nomyorlanadi, nomerlar ortib borishi bilan donalari maydalashib boradi, 120- 140 nomerlilari mayda donali jilvir deyilad Hozirgi vaqtda yog’ochni qayta ishlash sanoati korxonalarida mexanik xususiyatlari yanada yuqori bo‘lgan yangi tur yog’och materiallar ishlab chiqarilmoqda va xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng ishlatilmoqda. Yog’och ishlash korxonalarida chiqadigan chiqindilar qipiq va payrahalarni presslash yuli bilan tayyorlanayotgan yog’och materiallar tabiiy yog’ochlarda uchraydigan har qanday nuqsonlardan, kamchiliklardan xoli, puxtalik jihatidan ustun bo‘lib, ayrim hollarda metall o‘rnini ham bosmokda (presslangan yog’och materiallardan hatto podshipniklar va mashina detallari tayyorlanadi). Sanoatda ishlab chiqarilayotgan ayrim presslangan yog’och materiallar qurilishlarda, mebel ishlab chiqarish korxonalarida ham keng ishlatilmoqda. Yog’och materiallardan turli buyumlar ishlab chiqarish uchun eng avvalo, tegishli materialdan turli va tejamkorlik bilan foydalanish, tayyorlangan buyumning sifatiga e’tibor berish, ishlatiladigan yog’och materialning turini, tuzilishini, xususiyatini, unga ishlov berish texnologiyasini bilish juda katta ahamiyatga ega. SHuning uchun har qanday yog’och materiallar texnikada asosiy qirqim (ko‘ndalang, radial va tangen- tal) buyicha tekshirilib, ma’lum sohada ishlatish uchun tavsiya qilinadi (rasm). Daraxtning tuzilishi. Tabiatda o‘sib turgan har qanday daraxtni shartli holatda uch qismdan iborat deyish mumkin. Bular: tomirlar, tana va shoxshabbalardan iborat. Daraxtning tomirlari murakkab, har tomonga tarmoqlagan ko‘p funksiyali sistemadir. Tomirlar sistemasiga kiruvchi mayda tomirchalar esa tuprokdan turli mineral tuzlarni, uglekislotalarni suv orqali tortib, yirik tomirlar, so‘ngra daraxtning tanasi orqali shox-shabbalariga uzatadi. Yirik tomirlar daraxtni vertikal holatda ushlaydi va uiing hayoti uchun turli ozuqalarni to‘plab saklaydi. Daraxtning tanasi asosiy qism bo‘lib, uni shartli ravishda ingichka (yuqori) qism va yo‘g‘on (pastki) qismga bo‘lish mumkin. Daraxtning shox-shabbasi, asosan, tananing yuqori qismidagi ingichka tana qismi bo‘lib, unga shox-shabbalar, barglar va boshqalar kiradi. SHoxshabbalar daraxt hayoti uchun juda katta rol o‘ynaydi. Daraxt barglari esa quyosh energiyasi ta’sirida ozuqabop moddalarni xosil qiladi, bu daraxtning o‘sishi uchun zarurdir, ya’ni fotosintez jarayonini amalga oshiradi. Tananing bosh qirqimlari. Har qanday daraxtda tananing qirqimi asosiy qirqimlardan biri hisoblanadi, chunki bu qirqim uning kapillyarligini, g‘ovaklik, tuzilish tabiatini aks ettirgani uchun bosh qirqim deyiladi. Daraxt uchta bosh qirqimdan iborat bo‘lib, uni o‘zaro farq qilish kerak. Kundalang qirqim daraxt tanasining o‘qiga perpendikulyar tekislik bilan kesish orqali, radial qirqim tananing uzunligi va markazi (o‘qi) buylab o‘tkazilgan tekislik bilan kesish orqali, tangental qirqimi esa tananing uzunligi va markazidan (o‘qidan) o‘tmagan tekislik bilan kesish orqali hosil qilinadi. SHuni aytib utish kerakki, yuqorida qayd qilingan daraxt qismlari ham, o‘z navbatida, bir necha qismlarga bo‘linadi. Tananing asosiy kismlari. Har qanday daraxtning kundalang va radial qismlarida uning asosiy anatomik strukturalarini, ya’ni o‘zagi, mag‘izi, markaziy qismi, pustlor osti, pustlorini va xokazolarni kuzatish mumkin. O‘zak. Taxminan tananing markaziga joylashgan bo‘lib, ko‘pgina daraxtlarda u qoramtir rangda namoyon buladi, formasi esa aylanasimon bo‘lib, diametri taxminan 2—5 mm (ba’zi daraxt turida 10 mm ga-cha)bo‘ladi. Uzak nozik, tez chiriydigan buladi. CHirish o‘zakdan boshlansa, po‘stloqqacha tarqalib daraxtni yo‘q kilishgacha olib keladi. Uzak rovak xujayralardan iborat bulib, u butun tana buylab utadi. Uzakdan pustloqqa qarab uzak nurlari utadi (16- rasm). Markaziy qism. Tananing asosiy massasini tashkil qiladi. Bu qismning rangi orqali daraxtning turlarini, mag‘izliligini va mag‘ihzsizligini ajratish mumkin, chunki-mag‘izli daraxt turlarida markaziy qismi (mag‘izi) koramtir rangda, mag‘izning periferiyasi buyicha chegaralangan qatlami ochiq rangda bulib, pustloq osti (zobolon) deb aytiladi. Agar mag‘izning rangi pustloq osti qatlamining rangidan farq qilmasa, daraxt etilgan xisoblanadi. Pustloq. Tashqi, ichki qatlamdan iborat bulib, tana xajmining 6—25% cha qismini (miqdorini) tashkil etadi. Pustloqning tashqi qismi puk qatlam deb ataladigan qattiq qatlamdan iborat. U yog’ochni turli tashqi ta’sirlardan, issiqsovuqdan, mexanik ta’sirlardan, turli zararkunanda hasharotlardan saqlaydi. Daraxt pustlog‘ining ichki qismi lub qatlami deyiladi. Lub qatlam kuzga kurinmaydigan mayda tolalar (kapillyarlar) dan iborat. Daraxt po‘stlog‘i hozirgi vaqtda xalk xo‘jaligining turli sohalarida ishlatilmoqda. Qrim, Kavkaz, Uzoq SHarq va Saxalin zonalarida o‘sadigan probkali eman daraxtining po‘stlog‘i qalin bo‘lib, ulardan probkalar, issiklikizolyasion materiallar (plita-lar) va shu kabilar tayyorlanadi. Kambiy. Bu lub bilan yogoch orasida joylashgan shirali katlam bulib, u tirik xujayralardan iboratdir. Kambiyni oddiy kuz bilan ko‘rish juda qiyin, uni kurish uchun kuzni qisman «qurollantirish» kerak bo‘ladi. Uni baxorda tanadan pustlok, shilib olingan paytida ko‘rish mumkin. Bu vaktda kambiy xujayralarining buzilishi natijasida shirali, shillik, parda suyuqlik oqib chiqadi. Kambiy lub orqali shoxdan keluvchi ozuqa bilan oziqlanadi. Kambiy o‘sayotgan daraxt uchun hayotiy manba hisoblanadi. Kambiy xujayralarining bo‘linishi daraxtning butun yashash davrida ro‘y berib turadi. Faqat qishda kambiyning rivojlanishi to‘xtab, baxorda yana boshlanadi. Baxorda kambiyning rivojlanishi shoxlardan, tananing uchki qismidan boshlanib, u asta-sekin tana va ildizga o‘ta boradi. Agar daraxt tanasining po‘stlogi halqa shaklida qirqib olinsa, daraxt o‘sishdan to‘xtab, quriy boshlaydi. Yog’ochlik. Daraxtdagi tapaning yog’ochlik qismi (po‘stloq) ost, mag‘iz va o‘zakdan iborat. Kambiy hujayralarining rivojlanishi (kuzda susayib, yozda tezlashadi) natijasida, yillik halqalar hosil bo‘ladi. Chunki kambiy hujayralarining rivojlanishi va bo‘linishidan hosil bo‘lgan yangi hujayralarning tananing yog’ochlik qismiga o‘tadigan miqdori ko‘p bo‘lib, ular yirik va yupqa po‘stloqli bo‘ladi. Natijada, yog’ochlikning bahor faslida hosil bo‘lgan qismidagi rovak to‘qimaning zichligi kam va yumshoq bo‘ladi. Yog’ochda, xususan, kuzda kambiyning aktivligi susayadi, hujayralar maydalanib, qalin po‘stloqli bo‘la boradi va zichligi ortadi. Oqibatda, yoz faslida hosil bo‘lgan yog’ochning qattiqligi yuqori bo‘ladi. Yog’ochlikka o‘tgan kambiy xujayralarning zichligi kam bo‘lgan qismi oqishroq tusga ega bo‘lib, zichligi ortiq bo‘lgan qismining rangi qoramtir bo‘ladi. Bu hol daraxtning o‘sish davrida har yili takrorlanib, o‘z navbatida, yillik halqalarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. SHuning uchun daraxt yoshini aniqlash maqsadida kesilgan g‘o‘lalarning ko‘ndalang qirqimidagi yillik halqalar hisoblanadi. Yillik halqalarning ortishi natijasida tana yo‘g‘onlasha boradi. Yog’ochning kundalang qirqimi buyicha qaraganda, halqalar aylana shaklda, radial qirqimi buyicha, to‘g‘ri chiziqlar ko‘rinishida va tangental qirqimi buyicha qaraganda, uchi shox tomonga qaragan burchaklar shaklida namoyon buladi. Daraxtning yoshiga qarab, halqalarning zichligi va qattiqligi orta boradi. Pustloqda yaqin joylashgan yillik halqalarning zichligi kam, g‘ovak bulib, u orqali ildizdan olingan ozuqa moddalar pastdan yuqoriga qarab ko‘tariladi. Yog’och turlari. Yog’ochning qarag‘ay, archa, tilog‘och, oq qarag‘ay, kedr, zirk, arg‘uvon, oq qayin, qora qayin, tog‘ teragi, terak, yong‘oq chinor, nok, zarang, eman, shumtol, qayrag‘och kabi bir necha turlari xalq xo‘jaligining turli sohalarida ishlatiladi. (Bunday daraxt turlarining ba’zi xossalari, xususiyatlarini bilish uchun J. Ramizov va S. Mahkamovlar avtorligida yozilgan «O‘quv ustaxonalarida o‘tkaziladigan praktikum», «O‘qituvchi», T., 1978 kitobining 4- bobiga qaralsin.) Yog’ochlarning ishlatilishi ularning fizik va mexanik xossalariga, ishlatilish sharoitiga, miqdoriga va hokazolarga bog‘liq bo‘ladi. Texnika yuksak taraqqiy etgan hozirgi davrda sanoatda yog’och materiallardan foydalanish doirasi yanada kengayib bormoqda. Yog’ochlarning xususiyatlari. Xalq xo‘jaligida turli konstruksion materiallar sifatida yog’ochlar ma’lum fizik, mexanik xususiyatlari bilan harakterlanadi. Yog’ochning fizik xossalari. Tegishli materialning butunligiga ta’sir etmaydigan va uning ximiyaviy tarkibini o‘zgartirmaydigan xossalari, ya’ni uning rangi, tovlanishi, tob tashlashi, egilishi, tabiiy guli (teksturasi), hidi, nam tortishi, quruvchanligi, zichligi, nam o‘tkazuvchanligi, issiqlik va tovush o‘tkazuvchanligi, elektr o‘tkazuvchanligi yog’ochning fizik xossalari deb ataladi. Ana shu fizik xossalardan ba’zilari bilan qisqacha tanishamiz. Yog’ochning rangi yoroch materiallarning turlarini va ularning sifatlarini aniklashga imkon beradigan muhim xossalaridan biridir, Yog’ochning rangi, avvalo, uning turiga va o‘sish sharoitiga bog‘liq. Ko‘pchilik yog’ochlar (qayin, tol, arg‘uvon, terak, archa) oqish rangli bo‘lib, nursiz izlari bo‘ladi. Eman, shumtol — jigar rang, qora qayin, akatsiya — oq qizg‘ish yong‘oq, qayrog‘och-qoramtir bo‘ladi. Ko‘pchilik daraxtlar kesilgandan ssng ularning yog’ochligi qoramtir bo‘lib qoladi. Bu narsa havo tarkibidagi kislorodning ta’siri natijasidir. Yog’ochning tovlanishi (yaltirokligi). Yog’och nurlarning yunalishi va zichligiga bogliq holda tovlanadi. Yog’ochning tovlanishini sun’iy ravishda orgtirish uchun loklash, politurlash va mumlash mumkin. Yog’ochning teksturasi (tabiiy guli). Randalash, yo‘nish protsessida yog’och tolalari, o‘zak nurlari va yillik halqalarni kesish natijasida yog’ochniig teksturasi namoyon buladi. SHuni qayd qilish kerakki, yog’och materiallarning zichligi qanchalik yuqori bo‘lsa, ularning teksturasi (tabiiy guli) ko‘pincha bir xil ko‘rinishda bo‘ladi. Lekin turli bargli daraxtlarning tuzilishi bir-biridan farq ~ 22 ~ qilganligi sababli ularning teksturasi ham har xil ko‘rinishda buladi. Yog’ochning teksturasi yillik halqalarining eniga, ertangi va kechki yogochlik qismining ranglaridagi farqiga, tolalarning yirik, mayinligi va yunalishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Yog’ochni kesish yo‘nalishi teksturaning o‘zgarishida katta rol uynaydi. Masalan, radial va tangental yo‘nalish buyicha tilingan taxtalarni randalash natijasida hosil bo‘ladigan tekstura turlicha ko‘rinishda buladi, radial yo‘nalish bo‘yicha, tekstura parallel to‘g‘ri chiziqlardan iborat bo‘lsa, tangental yo‘nalish buyicha esa burchak yoki konus shaklidagi teksturalar mavjud bo‘ladi. O‘zak nurlari va yillik halqalari aniq ko‘rinmaydigan yog’ochlarning teksturalari uncha aniq va chiroyli ko‘rinmaydi. O‘zak nurlari va yillik halqalari aniq bilinadigan yog’ochlarning tabiiy gullari juda chiroyli buladi. Teksturalari chiroyli bulgan yog’ochlardan mebel korxonalarida pardoz materiali sifatida, qoplovchi material—shpon tayyorlashda keng foydalaniladi. Yong‘oq, nok, chinor, shumtol, eman kabi yogochlar radial va tangental yunalishda tilinganda chiroyli kurinish (gul) lar xosil buladi. Yog’ochlarda sun’iy gullar ham hosil qilinadi. Buning uchun tolalarning yo‘nalishiga parallel qilib yoki ma’lum burchak ostida buyoqlar surtiladi. Yog’ochning hidi. Yog’ochlar tarkibidagi smolalar, efir moylari, oshlash kislotalaridan qaysi birining mavjudligiga va miqdoriga bog‘liq xolda har xil hidli bo‘ladi. Yog’ochning o‘zak qismi utkir hidli bulib, unda yuqoridagi moddalar kup buladi. Yangi kesilgan, shuningdek igna bargli daraxtlar yanada utkir xidli buladi. Yog’och qurigan sayin hidsizlanib boradi, ba’zan hidi o‘zgarib boradi. Yog’och hidining bunday o‘zgarib borishi uning tarkibidagi turli moddalar mikdorlarining o‘zgarishi orqali sodir buladi). Hidning o‘zgarishi yog’ochning buzilishiga ham bog‘liq bo‘ladi. Yog’ochning namligi. Yog’ochlarning namligi deb solishtirma namlik miqdorining absolyut quruq yog’och namuna massasiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi. Absolyut quruq yog’och esa laboratoriya sharoitida olingan namunani quritish shkaflarida (pechlarida) quritish orqali hosil qilinadi. ~ 23 ~ Korxona sharoitida yog’ochlarning namligi, asosan tortish va elektr metodi bilan aniqlanadi. Tortish metodi buyicha namlik quyidagi formula bilan topiladi: W q [{t~t o)G‘to ] • 100 [%] Bunda m —namunaning quritishdan oldingi massasi; m0— shu namunaning absolyut xolatigacha quritilgandan keyingi massasi. Tortish metodi buyicha absolyut namlikni aniqlash uchun tegishli yog’och materiallardan 20X20X30 mm li prizmatik namunalar tayyorlanib tekshirish maqsadga muvofiqdir. Tayyorlangan bunday namuna notekisliklardap va yog’och qipiqlaridan tozalanadi, keyin esa 0,01 g aniqlikda tortib, С 0 103 ± 2 temperaturasi bulgap quritish shkafida quritiladi. Quritish protsessi 12... 24 soatgacha davom etishi mumkin (yog’och turiga bog‘liq holda) yoki juda tez xolda (bu uncha aniq metod emas) yog’ochlarning elektr o‘tkazuvchanligiga asoslangan elektrovlagomer yordamida ulchash orqali ularning namligini aniqlash mumkin. Yog’ochlarning namligiga qarab: ho‘l, chala quruq, ochikda qurigan, uyda qurigan va absolyut quruq deb bir-biridan farq qilinadi. YAngi kesilgan daraxtniig namligi turiga, kesilgan vaqtiga qarab 40% va undan yuqori bo‘ladi, ya’ni ho‘l yog’ochning namligi 23 % day ortiq chala quruq, yog’ochning namligi 18—23 % gacha, ochiq havoda qurigan yog’ochning namligi 12—18 % gacha uy ichida qurigan yog’ochning namligi 8—12 % gacha buladi. Absolyut quruq qurigan yog’ochning namligi 0% bo‘lib, bu laboratoriya sharoitidagina hosil qilinadi. Yog’ochning og‘irligi uning turiga, tuzilishiga va namligiga bog‘liq. Yog’ochning solishtirma va hajmiy og‘irligi buladi. Solishtirma og‘irlik-hech qanday g‘ovakligi, namligi, havosi bulmagan absolyut yog’ochning og‘irligi hisoblanib, birligi GG‘sm3 larda ifodalanadi. Hamma turdagi yog’ochlarning solishtirma og‘irliklari taxminan 1,5 ga teng buladi. Hajmiy og‘irligi deb yog’ochning g‘ovakligi, namligi, havosi va smolasi bilan qattiq moddasining birgalikdagi og‘irligiga aytiladi. ~ 24 ~ Bu og‘irlik yog’ochning asosiy sifatlarini, mexanik xossalarini ko‘rsatuvchi faktorlar bulib, katta amaliy axamiyatga ega. Turli yog’ochlarda hajmiy og‘irlik turlicha buladi. Hatto, turli joylarda o‘sgan bir turdagi yog’ochning hajmiy og‘irligi ham bir xil bo‘lmaydi. Bulardan tashqari, yog’ochlarning fizik xossalariga: yog’ochlarning qurishi, nam tortib bukilishi, tob tashlab qiyshayishi, yorilishi, yog’ochlarning zichligi, tovush, issiqliq, elektr o‘tkazuvchanliklari ham kiradi. Yog’och materiallar tayerlash. Yog’och materiallarga quyiladigan talablar tegishli GOST bilan belgilanadi. GOSTda yog’och materiallarning o‘lchamlariga, ruxsat etiladigan nuqsonlarga, ishlov berish sifatiga, o‘lchash usuliga, sortlarga ajratish, markalash va hisoblashga nisbatan quyiladigan talablar kursatiladi. Xalq xo‘jaligining turli sohalarida asosiy yog’och materiallari-turli xodalar, taxta materiallari, bruslar, fanerlar (randalangan, tilingan, yunilgan, elimlangan fanerlar va hokazolar), duradgorlik plitalari, yog’och payraxali plitalar keng ishlatiladi. Bunday yog’och materiallarining ba’zilari sanoat miqyosida qanday ishlab chiqarilishi va ishlatilishi hamda ba’zi xususiyatlari bilan qisqacha tanishtirishni maqsadga muvofiq deb topdik 2. Plastmassa turlari va ishlatilish sohasi. Xulosa Biz bu referatimizda materilashunoslik va uning turlari haqida malumot ga ega bo’ldik.Materiallar odatda uchta asosiy guruhga bo‘linadi. Bular metallar, keramika va polimerlar. Bunday bo‘linish moddaning atomlar tarkibi va kimyoviy tuzilishiga asoslanadi. Ko‘pgina materiallarni u yoki bu guruhga kiritish mumkin. Bundan tashqari, keltirilgan ikki yoki uchta guruhga taalluqli materiallar tarkibida kompozitlar mavjudligini ham aytib o‘tish lozim. Materiallarning yana bir turi zamonaviy maxsus materiallar (advanced) bo‘lib, ular yuqori texnologiyali (high-tech) sohalarda qo‘llash uchun yaratiladi bularga yarimo‘tkazgichlar, biologik materiallar, nanotexnologiyalarda ishlatiluvchi “aqlli” (smart) material va moddalar kiradi. Elektr asbob-uskunalarini ishlab chiqarishda injenerlik masalalarini hal qilishda materiallar asosiy zveno hisoblanadi va bu materiallar elektroteхnik materiallar (ETM) deb ataladi. Kuch qo‘yilgan konstruksiyalarni va yordamchi detal va qismlarni yasash uchun ishlatiladigan materiallarga konstruksion materiallar (KM) deyiladi. Hozirgi zamon elektr asbob-uskunalari juda ko‘p har хil ETM va KMlarda yasalgan murakkab qurilmalardir. Bu materiallar elektrik, meхanik, teхnologik va ma’lum talab qilingan kimyoviy хossalarga ega bo‘lishi kerak. Bu хossalar materiallarning kimyoviy 4 tarkibiga va tuzilishiga, tashqi kuchlar ta’siriga, haroratiga, tashqi va energetik maydonlar ta’siri intensivligiga (elektr maydoni kuchlanishi va chastotasi, harorati va h.k) bog‘liq. Download 0.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|