3-mavzu: Meva o’simliklarining o’sishi va rivojlanishi haqida ta’limot. Reja

3-mavzu: Meva o’simliklarining o’sishi va rivojlanishi haqida ta’limot.
Reja:
1. Yillik novda, shoxlarning joylashuvida yaruslilik.
2. SHoxlarning shakllanishi va ko’chatning o’sishi

Tayanch iboralar: ko’chat, yaruslilik, yillik novda, payvandlanmagan ko’chat, navlarni tanlash, shoxlanish, kambiy, kallyus, morfologik parallelizm.
3. Meva o’simliklarining individual rivojlanishi
1. Yillik novda, shoxlarning joylashuvida yaruslilik.
Urug’dan yoki payvand qilingan kurtakdan vegetatsiya davrida daraxtning butun yer ustki qismi shakllanadigan vegetativ va hosil shoxlari(yillik novdalar) hosil bo’ladi. Yillik novdalar vegetatsiya davrida vegetativ yoki vegetativ-generativ(aralash) kurtaklardan rivojlangan poya hosilalaridir. Keyinchalik ular asosiy va hosil shoxlariga aylanadi. Har qaysi novdada uchki(yuqoridagi) va yon kurtaklar bo’ladi. Uchki kurtaklardan yillik novda chiqadi, daraxt yuqoriga qarab o’sadi, shox-shabbaning hajmi esa birinchi, ikkinchi, uchinchi va navbatdagi tartib shoxlovchi novdalarning shakllanishi bilan yon novdalar hisobiga kattalashadi. SHoxlanish tartibi qancha yuqori bo’lsa, shoxlar shuncha sust hosil bo’ladi.
Kambiy hujayralarining bo’linishi va yog’ochlik yillik halqalarning hosil bo’lishi natijasida tana va shoxlar yo’g’onlashadi. Bu halqalarga qarab daraxt, shoxning yoshini va ularning o’sish sharoitini aniqlash mumkin. Daraxtning o’sish sharoiti qancha yaxshi bo’lsa, yillik halqalar shuncha enli bo’ladi. Yillik novdalarning uzunligi har qaysi meva daraxtining turiga va naviga xosdir. U daraxtning yoshiga, qo’llanilgan agrotadbirlarga va ekologik sharoitga bog’liq. Yosh daraxtlarning yillik o’sishi kuchli bo’ladi, uzunligi 1 m va undan ham ortadi. Daraxtning yoshi ortgan sari yillik o’sish sustlashadi, to’liq mevaga kirgan davrida sezilarli darajada, daraxt qariganda, ya’ni novdalar vegetatsiya davrida faqat 2-3 sm dan o’sayotganda keskin darajada sustlashib ketadi.
Unumdor, o’g’itlangan, suv bilan yaxshi ta’minlangan yerlardagi daraxtlar novdasi yaxshi o’sadi. Daraxt qancha serhosil bo’lsa, uning vegetativ o’sishi shuncha sust bo’ladi, chunki oziq moddalarning asosiy qismi hosilning shakllanishiga sarflanadi. Daraxtlarning barg kurtaklaridan chiqqan novdalar kalta bo’lib, ularda bitta kurtak va 1-9 tagacha barg joylashadi. Kuzga borib bu novdalardan halqali kalta shoxlar chiqaradi. O’suv kurtagidan o’suv va hosil novda(shox) lari rivojlanadi. Vegetativ-generativ kurtaklardan rivojlangan o’suvchi novdalar asosida meva xaltachasi va novdaning tarmoqlari bo’ladi. Bular olma, nok, behi daraxtlari, olcha, smorodina, krijovnikning ba’zi navlari uchun xosdir. Yangi novdalar o’sish konusi meristema to’qimasining to’xtovsiz ta’sir etib turishi natijasida uchidan o’sadi. Lekin, uchidan o’sishdan tashqari, interkalyar o’sish ham bo’lib, bunda o’sish bo’g’im oraliqlari va barglarning asosida saqlangan ikkilamchi meristema qismlari hisobiga sodir bo’ladi.
Kurtaklar har xil sifatli bo’lishi tufayli yosh daraxtlar novdasidagi yangi novdalar ham turlicha bo’ladi. Uchki kurtakdan juda baquvvat novda chiqadi, ular o’tgan yilgi novda asosiy tanasining davomi bo’lib hisoblanadi. Pastda joylashgan kurtaklardan ham baquvvat novdalar o’sib chiqadi, lekin ular poyaning pastki qismiga siljigan sari o’sishi sustlashib boradi. Ulardan pastroqda bo’g’im oraliqlarida kalta novdalar rivojlanadi. Novdadagi kurtaklarning ko’p yoki oz qismi yozilmay (rezerv bo’lib), tinim holatida qolishi mumkin.
Daraxtlarning har yili baquvvat (uzun), lekin kam va sust rivojlangan(qisqa), ammo ko’p novda chiqarishi navbatlashib, ularda ikki xil shox shakllanishiga olib keladi. Birinchi xil shoxlar daraxt tanasi va shox-shabbasi asosining tuzilishida ishtirok etadi. Ikkinchi xil shoxlar mayda va kalta shoxchalar bo’lib, ko’plab barg chiqaradi, asosiy shoxlarni plastik moddalar bilan ta’minlaydi va shu bilan ularning yo’g’onlashuviga imkon yaratadi. SHuning uchun, keyingi xil shoxlar hosilga kiruvchi yoki yo’g’onlashtiruvchi shoxlar deb nom olgan. Modomiki, bu shoxlarda gulkurtaklar va shox shakllanar ekan, ularni hosil shoxlari deb atash ham mumkin. Novdaning eng pastidagi kurtaklar uyg’onmay qoladi.
Bu ba’zi shoxlarning yalong’ochlanib qolishiga olib keladi va u tegishli ravishda butash yo’li bilan to’g’rilanadi. Nisbatan baquvvat(uzun) yonshoxlar va novdalarning shox-shabbaning uchki qismida bunday joylashish qonuniyati filogenezda hosil bo’lgan. Bu qonuniyat hozirgacha saqlanib qolgan va buni mutaxassislar hisobga olishlari lozim. Sust va baquvvat o’sgan yillik novdalarning navbatlashishi va qolgan kurtaklarning tinim holatida ekanligi fiziologik jihatdan novdada ortiqcha shakllangan kurtaklar bilan ishlab chiqarilayotgan plastik moddalar orasidagi nomuvofiqlik bilan izohlanadi. Yuqorida aytib o’tilganidek, yillik o’sish qonuniyati daraxt shox-shabbasida shoxlarning yarus-yarus bo’lib joylashishiga olib keladi.
SHunday qilib, yaruslilik meva ekinlarining tana va butoqlarida kuchli va kuchsiz o’sgan shoxlar to’dasining navbat bilan hosil bo’lish xossasidir. Kuchli o’sgan novdalardan shoxlar chiqadi, kuchsizlari esa hosil beradi. Butalarda yaruslilik kuchsiz ifodalangan, u yoshga qarab yo’qolib boradi. Yaruslilik ko’p jihatdan meva daraxtlarining turiga, nav xususiyatlariga, yoshiga, tabiiy sharoitga va agrotexnika darajasiga qarab aniqlanadi. U tanasi yaxshi rivojlangan meva daraxtlarida – nok, gilos, olma, o’rik va olchada yaxshi ifodalangan. Novda chiqarish va kurtaklarining uyg’onish xususiyati kuchli bo’lgan meva navlarida shoxlar poya bo’ylab nisbatan tekis joylashgan bo’lib, yaruslilik unchalik ifodalanmagan. Novdalar yaxshi o’sgan bo’lsa yaruslar ancha ravshan ko’rinib turadi, sust o’ssa, odatda, yaruslar shakllanmaydi. Daraxt yaxshi oziqlantirilganda baquvvat novdalardagi barcha normal kurtaklar o’sadi va spiralsimon joylashgan yangi bargli novda chiqaradi, bu holda yaruslilik uncha sezilmaydi. Daraxtning yoshlik paytida aniq hosil bo’lgan yaruslilik hayotining oxirigacha yaxshi saqlanib qoladi.
Yarusdagi shoxlar soni har xil bo’lishi mumkin. Daraxt yosh vaqtida hosilga to’lgan tanasida va birinchi tartib shoxlarida yaruslar yaxshi shakllangan bo’ladi. Yaruslardagi shoxlarning o’sish kuchi asosidan yuqoriga tomon va asosiy shoxlardan keyingi tartib shoxchalari tomon sekin-asta susayib boradi. Yuqori tartib shoxlar ko’plab hosil shoxlari chiqaradi.
Daraxtda ketma-ket hosil bo’layotgan yangi novdalar biologik jihatdan katta bo’ladi va shuning uchun tez qarib qoladi. Yangi yaruslardagi keyingi hosil bo’lgan novdalarning o’sish va rivojlanishi uchun sekin-asta pasaya boshlaydi. Hosil shoxlari shox-shabbada yarusli joylashganligidan mevalar ham yarusli joylashadi, lekin bu unchalik yaxshi ifodalanmagan bo’ladi.
Daraxtlarning oziqlanish maydonini aniqlashda, ularga shakl berishda va butashda mutaxassislar yaruslilikni hisobga olishi kerak.
Yaxshi yaruslangan daraxtlarda shox-shabbalarga yorug’lik yaxshi tushadi, ular uzoq hosil beradi, ildiz bachkilar kam chiqaradi va daraxtning o’zi ham uzoq yashaydi. Tinim holatidagi kurtaklarning o’yg’onishi va bachki novdalar chiqishi hisobiga ular o’z-o’zidan yosharadi. Daraxtlar doim va buning ustiga ko’p kesib yuborilsa, yaruslilik buzilishi mumkin. Morfologik parallelizm. Meva daraxtlari turlari, navlari bir xil irsiy belgi-xususiyatlarga ega bo’la turib, shox-shabbasi, shuningdek, uni ayrim qismlarining tuzilishida o’xshashlik bor. Tashqi muhit omillari (yorug’lik, issiqlik, namlik va boshqalar) bu xususiyatlarning namoyon bo’lishiga katta ta’sir etadi. Bu ta’sirlar butun o’simlikda, shuningdek, uning ayrim organlarida ifodalanadi. Bu omillarning ta’sir darajasi ko’pincha qismlarning daraxt shox-shabbasida joylashishiga: yorug’likka nisbatan qanday, shox-shabbaning ichki yoki tashqi tomonda joylashishi va hokazolarga bog’liq. Masalan, shox-shabbasining turli tomonida(shimol, janub, g’arb, sharqda) va yerdan har xil balandlikda joylashgan ayrim shoxchalar yorug’likdan va issiqlikdan bir xil foydalanmaydi. Bu ayrim qismlarni(kurtak, shoxchalar, barg, gul, meva va xokazolarni) va butun o’simlikni o’zgartirib yuborishi mumkin.
Uning organlari tashqi sharoitga mos ravishda rivojlanadi. Bir xil yoshdagi daraxtlarning o’xshash sharoitda rivojlangan qismlari novdalarning yo’nalishi va o’sish kuchi, shoxchalarning asosiy tanadan chiqish burchagi, yondan chiqqan yangi novdalarning xususiyati va uzunligi, ularning barg chiqarishi, o’sishi, hosil kurtaklarining joylashuvi kabi nisbatan bir-birinikiga o’xshash belgilarga ega bo’ladi. O’simlik organlari belgilarining bunday nisbiy o’xshashligi morfologik parallelizm deb ataladi. SHunday qilib, meva daraxtlaridagi morfologik parallelizm tegishli yaruslarda bir xil va bir xil yoshdagi asosiy hamda mayda shoxlar, mevalarning nisbiy o’xshashligidan iborat. Morfologik parallelizmda meva daraxtlari yoki ularning qismlari o’xshash sharoitda yashab, xuddi bir-birini takrorlaydi. Binobarin, morfologik parallelizm–bu meva o’simliklarining ayrim organlari hosil bo’lishi va shakllanishi davrida muhitning nisbiy bir xil sharoitiga va qo’llaniladigan agrotexnikaga javob reaktsiyasidir. Qator sabablarga ko’ra, ya’ni muzlash, ayrim shoxchalarning kasallik va zararkunandalar bilan zararlanishi, bog’bonning aralashuvi (novdalarni kesishi, chilpishi va hokazolar) natijasida bir xil sharoitda o’sayotgan daraxtlarning organlari biri-birinikiga o’xshamay qolishi mumkin. Meva daraxtlariga shakl berish va ularni butashda, yoshartirish, qayta payvand qilishda, hosilni yig’ib terib olish va shu kabi ishlar olib borilayotganda morfologik parallelizm hisobga olinadi.
Uchidan o’sish va qutblilik. Mevali daraxtlar o’rmon sharoitida shakllangan, ya’ni yorug’lik yaxshi yetishmagan holda o’sib hosil bergan. Bu yerda qaysi daraxt nisbatan tez va baland o’ssa, shu daraxt o’z barglarini o’rmondagi daraxtlar tagidan yorug’ yaxshi tushadigan tomonga ko’tarib chiqqan. Meva ekinlarining uchi kuchli o’sishining sabablaridan biri ham shu hisoblanadi. Uchki kurtak va unga yaqin joylashgan kurtaklardan baquvvat novdalar chiqadi(monopodial tipda shoxlanish). Bunga yorug’lik sharoiti bir muncha qulayligidan tashqari, qutblilik ham sababdir. Barcha urug’li o’simliklar, shu jumladan meva va rezavor-mevalar, urug’lik paytidayoq o’zaro to’ldiruvchi ikkita tizimni-vegetativ organlar(er ustki kurtak va urug’palla) va ildiz tizimi (ildizcha) ni shakllantiradi. Har ikkala tizim ham o’simlikning o’sishi va rivojlanishini ta’minlaydi.
Ikkalasi qarama-qarshi yo’nalishda rivojlanadi va bitta o’simlikning yer ustki, ikkinchisi yer ostki qismining boshlang’ichi hisoblanadi. Bu qonuniyat o’simlikning butun hayoti davomida saqlanib qoladi. Masalan, agar tol qalamchasi suv bug’lari bilan to’yintirilgan qorong’u kameraga osib qo’yilsa, uning yo’g’on pastki uchidan ildiz, yuqorigi uchidan bargli novda hosil bo’ladi. Agar qalamchaning pastki uchi yuqoriga aylantirib qo’yilsa uning yuqoridagi uchidan(biologik jihatdan pastki) ildiz, pastki uchidan(biologik jihatdan yuqorigi) novda chiqadi. Agar o’simlikni payvand qilishda kurtaklar yuqoriga emas, pastga qaragan holda joylashtirilsa, ulardan o’sib chiqqan novdalar kichikroq yoy hosil qilib yuqoriga qarab o’sadi. O’simliklarning fazoda ayrim qismlari bilan birgalikda ma’lum holatda turish va ikki tomonlama o’sish xususiyati qutblilik deyiladi. U barcha o’simliklarga va ularning barcha qismlariga – ildiz, poya, barg, kurtak va boshqalarga, hatto ayrim hayotchan hujayra hamda uning qismlariga ham xosdir.
O’simliklarning barcha qismlari tashqi muhitning doimiy ta’sirida bo’lganligidan qutblilikni ham shu sharoitdan ajralgan holda o’rganib bo’lmaydi. Lekin, qutblilikning barcha sabablari to’liq aniqlanmagan. Biroq, u tortish kuchiga va yoritish sharoitiga bog’liq emasligi aniq. Ba’zi tadqiqotchilar(masalan, Fexting) u protoplazma strukturasi bilan aniqlanadi desa, boshqalari(masalan, Klebs) bu bog’lanishni inkor etadi. K.A.Timiryazev qutblilik sabablarini o’simliklarning ayrim qismlarida anatomik farq borligidan ko’radi, N.A.Maksimov esa uni o’simlikda ma’lum bir yo’nalishda harakatlanadigan va ular to’planadigan joyda kallyus hamda ildiz hosil qilishda ishtirok etadigan qandaydir moddalar bilan bog’laydi.
Qutblilik oqibatida auksinlar dastlab uchki kurtaklarga boradi va ulardan pastki kurtaklarga o’tadi. Bu qonuniyat kurtaklarning novda bo’ylab pastga tomon birmuncha kech yozilishi va ulardan kuchsiz novdalar hosil bo’lishi bilan bog’liqdir.
O’simliklar o’sishidagi ikkinchi qonuniyat o’sish korrelyatsiyasidir, ya’ni bu o’simlik ayrim qismlarning tuzilishi, funktsiyasi va o’zaro ta’siri bilan butun organizmning o’sish hamda oziqlanishini ta’minlaydigan hayot faoliyatining bog’lanishidir. Korrelyatsiya organizmning yashash sharoitiga filogenezda ishlanib chiqqan moslanish oqibatidir. Daraxt shoxlar va ildizlarning tartibsiz va tasoddifiy to’plami emas. Juda ko’plab vegetativ hamda hosil qismlari shoxlanish tartibi bo’yicha ma’lum qonuniyat asosida joylashgan. Daraxtning barcha organlari va ularning faoliyati o’zaro bog’langan hamda bir biri bilan o’zaro shartlangan bo’ladi. Korrelyatsion bog’lanish o’simliklarning rivojlanishi jarayonida paydo bo’lgan, qutblilik bilan chambarchas bog’liqdar. U o’simlikning ayrim qismlari- ildiz tizimi yoki barcha qismlari bilan birgalikda yer ustki qismining betartib rivojlanishiga imkon bermaydi. O’simlik biror qismining qurib qolishi, sinishi, shikastlanishi natijasida yo’qolgan yoki shikastlangan qismlar tiklanadi. Bunda o’zaro bog’liqlik buziladi. Agar o’simlikning ildiz tizimi shikastlangan bo’lsa, uning yer ustki qismining o’sishi va hosil berishi darhol susayadi. Aksincha o’simlikning yer ustki qismi shikastlansa, ildizining o’sishi sekinlashadi.
O’simliklarning barcha qismlarida yer ustki qismi bilan ildiz tizimining rivojlanishini ta’minlovchi korrelyatsion bog’lanish meva daraxti gabitusining murakkablashuviga sabab bo’ladigan ma’lum qonuniyatga olib keladi. Gabitus meva daraxtining korrelyatsion bog’lanishini ifodalaydigan tashqi ko’rinishidir.
Daraxtning asosiy va mayda shoxlarining tsiklik almashinishi, o’z-o’zidan siyraklanishi. Meva daraxtlarining butun hayoti davomida asosiy va mayda shoxlar nobud bo’ladi hamda yangilanib turiladi. Dastlabki yillarda meva daraxtlari to’xtovsiz o’sadi, asosiy shoxlari jadallik bilan shakllanadi, shox-shabbasi kengayadi, ildiz tizimi pastga va atrofga tarqaladi. Hosil bo’lish davrida shoxlarining kattalashishi hamda hosilning yetilib borishi hisobiga novda va ildizlarning o’sishi sekinlashadi. Daraxtning yoshi va hosilining salmog’i ortgan sari o’sishi sustlashadi, unda meva hosilalari asta-sekin nobud bo’la boshlaydi, uzoq yashashga chidamsiz bo’lib qoladi. Hosili ham shunga muvofiq, shox-shabba markazida emas, chekka shoxlarda hosil bo’ladi.
Daraxt qarigan sari, vegetativ shoxlar ham sekinlik bilan nobud bo’ladi, bu yuqori yarusdan pastki yarusga, yuqori tartib shoxlanishdan quyi tartib shoxlanishga qarab boshlanadi. Daraxt tanasining pastki qismi birmuncha uzoq yashaydi, yuqori qismidagi shoxlarning hayotchanligi qisqarib boradi.