1-mavzu atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlarning tutgan o`rni

1 kg ko`mir jang`anda bolsa 2,9*10 Dj, yag`niy 28 mln ma`rte kem energiya ajiralip shig`adi. Mine bul mag`liwmat yadroliq energetikasinin` abzallig`in ko`rsetedi.
Bunda tiykarg`i mashqala uzliksiz uzaq waqit reaktsiya hasil etip turiw ushin neytronlardi qay jerden aliw kerekligi haqqinda. Bul mashqalani sheshiw ushin misal sipatinda massalari 3:2 qatnasinday bo`lekshelerge bo`lingen uran yadrosin ko`rip shig`iw mumkin. Bunday bo`liniw itimallig`i en` jaqin ha`diyse ekenligin ta`jiriybeler ko`rsetedi. To`mendegige iye bolamiz:
U + n U Xe + Sr
Lekin bul elementlerdin` izotoplarinin` yadrolarinda neytronlardin` sanlari salistirmali kemirek: ksenonnin` izotoplarinin` massaliq sanlari 129, 151, 152 ha`m 154 ke, al strontsiydiki bolsa 86, 87 ha`m 88 ge ten`. Demek, uran yadrosinin` bo`liniwinde payda bolg`an bo`lekshelerde neytronlar artiqsha, sonin` ushin olar turaqli boladi. Na`tiyjede uran yadrosinin` bo`lekshelerge bo`liniw protsessinde bir neshe on gegaelektronvol`t kinetikaliq energiyag`a iye bolg`an eki-ush erkin neytronlar ajiralip shig`adi. Sonin` ushin urannin` bo`liniw reaktsiyasi to`mendegi ko`riniste boladi.
U + n U Xe + Sr + 2 n + Q
U + n U Ba + Kr + 3 n + Q
Bunda Q ha`m Q – reaktsiya waqtinda ajralip shig`atug`in energiyalar (Q Q 200 Mev).
Joqarida bayan etilgenlerden to`mendegi juwmaqlardi shig`ariwg`a boladi.
a) Bo`liniw reaktsiyasinda erkin neytronlar sani artip baradi. Baslang`ish yadro ta`repinen jutip aling`an bir atqilaniwshi neytron esabina 2-5 erkin neytron payda boladi. Bul shinjirli yadroliq reaktsiyasin a`melge asiriw ushin jol aship beredi.
b) Yadro bo`leksheleri turli massalarg`a iye boladi ha`m
D. I. Mendeleev elementlerdin` da`wirli sistemasinin` orta bo`limlerinde jaylasqan elementlerdin` izotoplarina tiyisli boladi. Bul yadronin` ishki energiyasinin` bir bo`liminin` ajiralip shig`iwina sebebshi boladi. Ma`selen bir yadro bo`liniwinde 200 Mev energiya ajiralip shiqsa ol jag`dayda onin` 160 Mev bo`lekshelerinin` kinetikaliq energiyasi 8 Mev ke jaqin gamma nurlaniw energiyasi 6 Mev qa jaqin ekilemshi neytronlardin` energiyasi ha`m 25 Mev ke jaqin bo`lekshelerdin` radioaktiv idirawinin` energiyasi boladi.