1-mavzu atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlarning tutgan o`rni

Yadro reaktsiyalari kesimi.
Yadro reaktsiyalari kesimi bo`lekshelerdin` yadrolar menen soqlig`isiw itimallig`i yag`niy reaktsiya itimallig`in xarakterleydi. Reaktsiyalar itimallig`i tusip atirg`an bo`leksheler ag`imina baylanisli
W=σ N
Bul jerde N ag`im birlik betten wakit birliginde o`tiwshi bo`leksheler sanina baylanisli. Eger juqa nishana-plastinka alsaq, tusip atirg`an bo`leksheler ha`mme yadrolar menen birdey jag`dayda ta`sirlesedi.
Ta`jriybe sxemasi 5.3-su`wrette keltirilgen.
4
D S 1 –tu`sip atirg`an a -bolekshe
2 2 – nishana yadro
3 – reaktsiyada na`tiyjesinde bolgan yadro
4 –detektor

1 3

-su`wret

Nishanadag`i yadrolar tig`izlig`i tusip atirg`an bo`leksheler ag`imi (yag`niy tusip atirg`an bo`leksheler da`stesine tik o`tkizilgen birlik maydannan birlik waqitta o`tip atirg`an bo`leksheler sani n_a v_n (n_a –tusip atirg`an bo`lekshelerdin` tig`izlig`i, v<sub>n</sub>- olardin` tezligi ) bolsin.

Ol xalda 5.3-su`wrettegi sheksiz kishi dS maydannan bir sekuntta o`tip atirg`an bo`leksheler sani tusip atirg`an bo`lekshelerdin` ag`im tigizlig`i ha`m nisxandag`i yadrolar sani aniklanadi:

Bunnan
Bul jerde V-nishananin` ko`lemi, dV-proportsionallik koeffitsienti. Bul koeffitsient tusip atirg`an bo`leksheler ag`imina da, nishanadag`i yadrolar sanina da baylanisli bolmastan, bo`lekshelerdin` yadrolar menen bolatug`in ayrim tasirleniw elementar aktlarinin` mug`darli xarakteristikasin an`latadi ha`m effektiv kesim delinedi.
dσ- ni fazaliq mu`yesh elementke bolip, differentsial effektiv kesim na`tiyjesinde alamiz.
σ=
Bul jerde -juka nishanadan uship shig`atug`in ha`m 6-su`wrette ko`rsetilgen ush turdegi (tu`sip atirg`an, o`tip atirg`an ha`m shashrap atirg`an) bo`lekshelerdin` tolik kosindisi.
Integral kesim reaktsiyanin` bariw intensivligin xarakterleydi.
Joqaridag`i formuladan σ- o`lshew birligi bet birligine ten` ekenligi kelip shig`adi.
; ;
Uliwa halda σ-reaktsiya protsessinin` mug`darli xarakteristikasi bolip, reaktsiyanin` bariw protsessin bildiredi.
bo`lekshenin` A-nishana yadro menen soqlig`isiw protsessinde B-yadro menen b-bo`lekshenin` payda boliw itimallig`i tusip atirg`an ag`im tig`izlig`i n₁v₁–ga proportsional`
W=σ n<sub>1</sub> v<sub>1</sub>
d-kalin`liktag`i nishana neytral bo`leksheler menen atqilasin (5.4-su`wret).

X x+ x

-su`wret.

Zarrashalar da`stesine perpendikulyar jaylasqan birlik maydang`a birlik waqitta tusip atirg`an zarrashalar sani (ag`im tig`izlig`i yamasa intensivligi) N- bolsa, dx kalin`liktan sani N-dN boladi. (kemeyedi)
Eger tigizlig`i ₀ bolgan zattin` birlik massadagi yadrolar sani n<sub>0</sub> bolsa nisxannin` dx –kalin`likdag`i yadrolar sani n= n_{0 0}dx da`stenin` pa`seyiwi
N= n<sub>0 0</sub>dx
integrallasak N=N<sub>0</sub>e<sup>σnd</sup>, Bul jerde n=n<sub>0 0</sub> N<sub>0</sub> bolsa d=0 bolg`andag`i intensivligi. Kub santimetr ko`lemdegi makroskopikaliq kesim
Bul jerde N-1sm³ degi yadrolar sani.

Bul jerde ρ-tig`izliq (g/sm³), N_a-Avogadro sani, A-atom massasi.