1-mavzu atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlarning tutgan o`rni

9- MARUZA
Gamma–nurlanish. Elektronlarning ishki konversiyasi.
Yadro izomeriyasi. Gamma–nurlanishning moddalar bilan uzora tasirlashishi.

Waqti – 2 saat	Talabalar sani: 30-40
Oqiw sabag’inin’ formasi	Kirisiw, vizual lekciya
Oqitiw usili va texnikasi	Vizual lekciya, aqliy hujum, bayanlaw,
Oqitwh qurallari	Lekciya teksti, axborot texnologiyasi.
Oqitiw formasi	Topar
Oqitiw sha’rt-sharayatlari	Komp`yuter menen taminlangen auditoriya.

Reje;1. Gamma – nurlanısh.
2. Elektronlardin’ ishki konversiyasi.
3.Yadro izomeriyasi.
Gamma-nurlanıshda yadroda massa sanı, zaryadı o`zgermeydi, tek energiya o`zgeriwi ju`z beredi. Gamma-nurlanıw yadronın oyangan xalatınan xalatlar energiyalarının` ayırmasına ten bolgan diskret energiyalı nurlanıwlardir. Gamma-nur tınısh halatdag`ı massası nol`, zaryadsız, spini İ=1 ge ten bolgan qısqa elektromagnit tolqın esaplanadi. Gamma-nurlanıw yadro ishinde ju`z beredi, sebebi bo`lek nuklon gamma nurlamaydı (jutpaydı), vetta-ıdırau nuklonlarga say bolsa, gamma-nurlanıw yadroga say protsessdir.
Gamma-nur al`fa, vetta-ıdıraolardan son`, yadro reaktsiyalarınan keyin payda boladı, ıdıraolardan keyin energiyası 10 keV-5 MeV gasha reaktsiyalardan keyin bolsa ~20 MeV ke jetiwi mumkin.
Gamma-nurlanıw yadrodagı nuklonlardın` yadro elektromagnit maydanı menen tasirlesiwine kore payda boladı. Foton yamasa gamma-kvantlardın` massası nol`ge ten bolganlıgınan olar l orbital momentke iye bolmaydı. Fotonlar xalatın belgilewde miltipol tusiniginen paydalanıladı. Bul xalat, elektromagnit maydannın` miltipoli Lh ha`m juplıg`ı p bolgan xalatıdır. Erkin fotonlar tolıq momenti L bolgan xalatlar iye boladı. Tolıq momentinin ha`r bir ma`nisine bir juplıgı on` bir juplıgı teris bolgan xalat tuwrı keledi.
Fotonnın L momenti va p-juplıgı anık bolgan xalatı belgili miltipollik menen xarakterlenedi. Binobarin, kvant elektrodinamikasında 2<sup>L</sup> eseli multipollik o`tiwde foton derekke salıstırg`anda Lh xa`reket mug`darı artıp ketiwi ko`rsetiledi.
Multipollar L=1 bolganda dipol, L=2 bolganda kvadrupol, L=3 bolganda oktupol va t.b. atlar menen ataladı. Sog`an tiykaran elektr dipol va oktupol xamde magnit kvadrupollar tak-juplıkka, kerisinshe magnit dipol va oktupol xamde elektr kvadrupollar jup-juplıkka iye. Elektr multipollardı E ha`ribi menen, magnit multipollardı bolsa M ha`ribi menen belgilew kabıl kılıngan. Ha`riptin` on` ta`repine L momenttin ma`nisi koyıladı.
M: elektr dipol kvant E1, magnit dipol kvant M1, elektr kvadrupol kvant E2, magnit kvadrupol kvant M2 h.t.b..
Nuklonlardın` yadro menen ta`sirlesiwinde yadro zaryadlarının` kayta bo`listiriliwi elektr E, spin va orbital magnit momentlerinin` kayta bo`listiriliwi bolsa magnit M tipindegi nurlanıwlar payda boladı. Yadrodan shıg`ıwshı g-kvantlardın` energiyaları keV lardan bir neshe MeV ke shekem boladı. Sog`an saykes ra`wishte keltirilgen tolkın uzunlıgı

2×10^-10¸5×10^-14 m a`trapında boladı.
Eger fotonnın` tolkın uzunlıgı l ol menen o`zara ta`sirlesip atırg`an yadro o`lshemi R dan u`lken, yag`nıy bolsa, a`dette bul ta`sirlesiwde xa`reket mug`darı momenti ha`m juplıktın` saklanıw nızamları ruxsat etken multipolliktın` en kishi ma`nisleri a`melge asırıladı. Elektromagnit nurlanıwlar nazariyasınan elektr E multipol nurlanıwları nurlanıw tolkın uzınlıgına baylanıslı bolıp, nurlanıw itimallıg`ı
(6.1)