1-mavzu atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlarning tutgan o`rni

Veta-emirilishda energiya qatnaslarin tusindirish.

1.Joqarida bayan qiling`aninday, β<sup>-</sup>- emirilishda yadro zaryadi birge artadi. Sonin` ushin da`slepki yadro massasi M(A,Z) yadro M(A,Z+1) va elektron massasi m_e den katta bolishi kerak

M(A, Z) > M(A, Z+1)+ m_e
A`dette yadro massasi emes, atom massasi qollaniladi. Sonin` ushin tenlemenin` ha`r eki ta`repine Zm<sub>e</sub> massani qossaq atom massasi payda boladi
M<sub>at</sub>(A, Z) > M<sub>at</sub>(A, Z+1)
β<sup>-</sup>- emirilish energiyasi elektronlar baylanis energiyalarin esapqa almag`anda da`slepki ha`m tuwindi atomlar massalari ayirmasina ten` boladi
E_β = [M_at(A, Z) - M_at(A, Z+1)]s²
2. β⁺- emirilish da yadro zaryadi birge kemeyedi. Sog`an sa`ykes
M(A, Z + 1) > M(A, Z)+ m_e
Atom massalari menen qo`rsetiw ushin (Z+a) m<sub>e</sub> qossaq
M<sub>at</sub>(A, Z+1) > M<sub>at</sub>(A, Z)+2 m<sub>e</sub>
β<sup>+</sup>- emirilish energiyasi
E<sub>β+</sub> = [M<sub>at</sub>(A, Z+1) - M<sub>at</sub>(A, Z)-2m<sub>e</sub>]s<sup>2</sup>
Tuwindi yadro atominda bir elektron kem edi ha`m ja`ne bir elektron emirilishi lazim, sonin` ushin da`slepki yadro tuwindi yadrodan en` keminde
2m_e =1,02 MeV energiya artiq boliwi sha`rt.
3 Elektron jutiliwda, qabiq elektronlar yadro ta`repinen jutiladi, sonin` menen yadro zaryadi birge kemeyedi
e<sup>-</sup> + M(A, Z + 1) > M(A, Z)
Atom massalari menen ko`rsetiw ushin Z m_e qossaq
M_at(A, Z+1) > M_at(A, Z)
Elektronnin` jutiliw energiyasi
E<sub>e</sub> = [M<sub>at</sub>(A, Z+1) - M<sub>at</sub>(A, Z)]s<sup>2</sup>
Energetikaliq sha`rtlerden idiraw energiyasi 1,02 MeV dan u`lken bolg`anda β⁺ ha`m e<sub>k</sub> xa`diyseleri bir waqitta ju`z beriwi ko`rinip turipti. Idiraw energiyasi 1,02 MeV tan kishi bolg`anda, tek elektron jutiliw boladi, eger 1,02 MeV ten qanshelli joqari bolsa, β<sup>+</sup> idiraw protsessi elektron-jutiliw protsessi menen sonshelli kushli ba`sekege tusedi. Bul protsesslerdin` itimallig`i w nin` qatnasi yadronin` zaryadina da baylanisli. w_ek/w_β⁺ qatnas berilgen idiraw energiyasida Z tin` artiwi menen artip baradi. Jen`il ha`m orta yadrolarda β<sup>+</sup> -idiraw itimallig`i u`lken, sebebi qabiq elektronlarinin` yadrog`a tusiw itimallig`i kishi, yadro zaryadi o`siwi menen qabiq jaqinlasadi, qabiqtag`i elektronlardin` yadrog`a tusiw itimallig`i w-yadro qo`leminin` atom elektronlar qabiqlari ko`lemi qatnasina ten`

Bul jerde R-yadro radiusi R=10^-12-10^-13ak sm, r₀-atom qabiq radiusi r₀=10^-8-10^-10 sm.
Bunan ko`rinip turipti, awir yadrolarda R o`sip bara beredi, elektron qabiq radiusi r₀ kishireyedi, bul bolsa elektronnin` jutiliw itimallig`in keskin asiradi.