1-mavzu atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlarning tutgan o`rni

Yadro reaktsiyalarinin` shig`iwi.

Yadro reaktsiyalarinin` shig`iwi degende belgili bir fizikaliq jag`dayda eksperimental kurilma ja`rdeminde ha`r bir reaktsiya aktina sa`ykes esapqa alinatug`in bo`leksheler sani tusiniledi.

Eger juqa nishanag`a tusip atirg`an bo`leksheler ag`iminin` tig`izlig`i N (N=n<sub>a</sub>v<sub>a</sub>) nishananin`–1m² maydanindag`i yadrolar sani N<sub>s</sub> bo`lekshelerdin` jutiliw ha`m shashraw kesimi σ_i bolsa, ol jag`dayda sol juka nisxannin` birlik betinen ju`z beretug`in reaktsiyalar sani P_i=σ_iN_sN, boladi. Tusip atirg`an bo`lekshelerdi, ag`im tig`izlig`ina bo`lsek, juqa nishana ushin reaktsiya shig`iwi Y<sub>i</sub>=σ<sub>i</sub>N<sub>s</sub> boladi. 1m<sup>3</sup> ko`lemdegi atomlar sani maydani 1m², kalin`lig`i 1m bolg`an nishanadag`i yadrolar sanina ten` ekenligine ha`mde maydani 1 m² bolg`an X-qalin`liqtag`i nishanada
yadro/m<sup>2</sup>
Yadroda barlig`in esapqa alsak, reaktsiya shig`iwi

boladi. ρ₀- nishana zatinin` tig`izlig`i, A-bolsa atom massasi.


Awir yadrolardin` bo`liniwi. Shinjirli reaktsiya.

Ayirim awir elementlerdin` yadrolari bo`leklerge bo`liniwi mumkin. Yadro bo`lingende eki ush neytrondi gamma nurlarin ha`m a`dewir energiya bo`lip shig`aradi. Yadronin` ishki energiyasinin` ajiralip shig`iwi mumkin bolg`an jollarin aniqlaw ushin salistirmali baylanis energiyasin massaliq sang`a baylanisin sipatlaytug`in (5.5-suwret) grafikten analiz etiwge diqqat awdaramiz.

-suwret
Bul grafikten ko`rinedi jen`il elementler` , , ha`m basqalarda baylanis energiyasi salistirmali az. Bul jerde salistirmali baylanis energiyasi 7 Mev/nuklon bolg`an geliy esapqa alinadi. Da`wirli sistemanin` ortasindag`i A»35 ten` A»140 qa shekem bolg`an elementler en` ulken salistirmali baylanis energiyasina iye. Bunda ol 8-8,5 Mev nuklong`a iye. Yadrolardin` massalari ja`nede ulkenligi bolg`an elementlerge salistirmali baylanis energiyasi 7 Mev nuklong`a shekem kemeyedi. Bul jerden birden yadronin` ishki energiyasinin` ajiraliwinin` eki usili kelip shig`adi.