1-mavzu atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlarning tutgan o`rni

Veta-turaqliliq sha`rti ha`m idiraw turlerin tusindiriw.

Veta-idirawda yadro zaryadi o`zgeredi, massa sani o`zgermeydi, yag`niy izobar yadrolar ishinde en` u`lken baylanis energiyasina iye bolg`an yadro β – idirawg`a salistirg`anda turaqli, qalg`anlari bolsa radioaktiv boladi.

Belgili, baylanis energiyasi massasi menen to`mendegishe baylanisqan

- energiyasi ushin Veytzekker formulasi arkali formulasin keltirip qoysaq
(4.4)
(4.4) formuladan ko`rinip turg`aninday, yadro massasi M yadro zaryadi Z² –baylanisda bolip, grafigi parabola sizig`in beredi. Izobar yadrolar A=const ishinde β-turg`inliq sha`rti baylanis energiyasinin` maksimum, massasinin` en` minimum ma`nisine sa`ykes keledi. Sonin` ushin A=const dep o`zgeriwshi Z ke salistirg`anda M nin` maksimum ma`nisin aliw kerek, bunin` ushin (4.4) ten`likten Z boyinsha tuwindisin alip, ekstrium ma`nisin tabamiz.
(4.4) formulada 5 va 6 ag`zalar (Kulon va simmetriyaliq energiyalarina sa`ykes keliwshi) Z ke baylanisli


tuwindi alsaq

oni A g`a ko`beytsek


(4.5)
¡=0,510 MeV, x=23,5 MeV ma`nisin itibarg`a alsaq (4.5) formula
(4.6)
(4.6) formula β-turaqliliq sha`rtin an`latadi. Z=Z_m ten`lik zaryad dep ataladi. A sanli izobarlarda zaryadi Z > Z<sub>m</sub> bolsa, bul yadrolarda protonlar artiq bolip, neytron ushiraspaytug`in yadrolar esaplanadi, Bul yadrolar p®n+β⁺, β^- yamasa e_k joli menen zaryadin kemeyttirip ten` salmaqliqqa umtilsa, Z < Z<sub>m</sub> yadrolarda bolsa, neytronlar sani artiqsha bolip, protonlar turaqli boladi, Bul taraw yadrolar n®p+β<sup>-</sup>, β<sup>—</sup>idiraw menen zaryadlarin arttirip ten` salmaqliq xalg`a kele baslaydi (4.3-su`wret).

4.3 su`wret
Veta- emirilwshi yadrolardin` taq-jup boliwina sa`ykes parabola sizig`i bir-birine salistirg`anda jiljig`an boladi. Jup-jup yadrolarda baylanis energiyasi u`lken bolg`ani ushin parabola sizig`i en` pa`ske jiljig`an boladi.
Veta turaqli haldan uzaqlasip ketse Z_m > Z β-idirawshi neytron artiq yadrolarda neytron idirawi, Z_m < Z proton artiq β^-, e_k-idirawshi yadrolarda proton idirawi mumkin.