1-mavzu atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlarning tutgan o`rni

v) Yadroda artiqsha neytronlar boladi. Sonin` ushin neytral boladi. Olar o`zlerinen elektronlar shig`aradi ha`m neytral yadrog`a aynaladi.

Xe ha ; Sr Mo

3 _ 4 _
g) massasi ulken bolg`an yadrolardin` bo`liniwinde neytronlar, betta – bo`leksheler ha`m gamma kvantlar ajiralip shiqqani ushin bul radioaktivlik nurlaniwdan turli organizimlerdi qorg`aw sharalarin ko`riw za`rur.
Uran – 235 tin` yadrosi shar formasina iye boladi. Artiq neytronlardi jutip, yadro qozadi ha`m sozilg`an formag`a iye bolip deformatsiyalana baslaydi.
Yadro, sozilg`an yadronin` ushlarindag`i iyterlisiw kushleri moynindag`i ta`sir etiwshi kushleri arta baslag`ang`a shekem soziladi. Usinin` ta`sirinde yadro ja`nede ko`birek sozilip eki bo`lekke bo`linedi. Kulonliq iyterisiw kushlerinin` ta`siri astinda bul bo`leksheler jaqtiliq tezliginin` otizdan bir ulesindey tezlik penen uship ketedi. Yadroliq bo`liniwdin` fundamental fakti bolip bo`liniw protsessinde eki-ush neytrnnin` shig`arliwi esapqa alinadi. Mine usinin` arqasinda yadro ishindegi energiyani praktikada paydalaniw mumkin boladi. Uran yadrosi bo`lingende eki-ush neytron bosaydi. Bul jag`day urannin` bo`liniwinin` dizbekli reaktsiyasin a`melge asiriwg`a imkaniyat jaratadi. Bo`liniw protsessinde yadrodan ajiralip shig`atug`in neytronlardin` qa`legeni o`z na`wbetinde bo`liniwdi keltirip shig`ariwg`a uqipli neytronlar shig`aratug`in yadronin` buzliwina alip keledi. Na`tiyjede bo`liniwshi yadronin` sani og`ada tez artip ketedi. Shinjirli reaktsiya boladi.
Neytronlardin` ko`beyiw koeffitsienti. Prutoniydin` payda boliwi.
Shinjirli reaktsiyanin` juriwi ushin ha`r bir neytronnin` yadrolardin` bo`liniwin keltirip shig`ariwi za`rurli emes. Tek urannin` berilgen massasindag`i azat etilgen neytronlarinin` ortasha sani waqittin` o`tiwi menen kemeyiwi tiyis. Bul sha`rt neytronlardin` ko`beyiw koeffitsienti K birden ulken yamasa og`an ten` bolsa orinlanadi. Neytronlardin` ko`beyiw koeffitsenti dep qandayda bir a`uladtag`i neytronlar saninin`, onin` aldindag`i a`wladtin` neytronlarinin` sanina aytadi. A`wladlardin` almasiwi dep yadronin` bo`liniwinde eski a`wladtin` neytronlarinin` jutilip ha`m jan`a neytronlardin` payda boliwi tusiniledi.
Eger bolsa, onda waqittin` o`tiwi menen neytronlar sani artadi yamasa turaqli bolip dizbekli reaktsiya a`melge asadi.
bolsa, waqittin` o`tiwi menen neytronlar kemeyedi ha`m dizbekli reaktsiya mumkin bolmay qaladi.
Ko`beyiw koeffitsienti nin` shamasi to`mendegi to`rt sha`rt penen aniqlanadi.

1. 
   din` yadrolarinin` jay qozg`aliwshi neytronlardin` qosip aliwi ha`m kelesi bo`liniwi menen yamasa ja`ne yadrolarinin` tez qozg`aliwshi neytronlardi qosip aliwi, sonday-aq kelesi bo`liniwshi menen;
   
2. 
   bo`linbesten uran yadrolarinin` neytronlardi qosip aliwi menen;
   
3. 
   neytronladin` bo`lniw o`nimleri a`steletkish ha`m qurilmanin` basqa konstruktsiyaliq elementleri ta`repinen qosip aliniwi menen;
   
4. 
   bo`liniwshi zattan neytronlardin` sirtqa uship shig`iwi menen.
   

Bul joqardag`i birinshi jag`dayda g`ana neytronlar saninin` artiwi bolip o`tedi. Neytronlar saninin` artiwi din` bo`liniwi esabinan boladi. Al qalg`an ush jag`dayda neytronlardin` azayiwina alip keledi. Taza izotop da shinjirli reaktsiya mumkin bolmaydi. Sebebi bul jag`dayda ko`beyiw koeffitsienti K<1. Demek bo`liniwsiz yadrolardin` jutatug`in neytrolardin` sani, yadrolardin` bo`liniwi esabinan payda bolatug`in jan`a neytronlardin` saninan artiq boladi.
Shinjirli raktsiyanin` statsionar o`tiwi ushin neytronlardin` ko`beyiw koeffitsienti birge ten` boliwi tiyis. Bul ten`likti ulken da`llik penen saqlaw za`rur. Sebebi K=1,01 ge ten` bolg`anda-aq, sol zamatta jariliw boladi.
Ulken a`hmiyetke iye bolatug`in na`rse, urannin` izotopi yadrolari ta`repinen neytronlardin` bo`liniw ha`m neytronlardi payda etetug`inlig`i yamasa qosip aliniwinda emes. Qosip aling`annan keyin yarim idiraw da`wiri 23 minutqa ten` radioaktiv izotop payda boladi. Idiraw elektron shig`ariw ha`m birinshi transuranliq element - neptuniydin` payda boliwi menen o`tedi.
U Np+ e
O`z na`wbetinde neptuniydin` yarim idiraw da`wiri eki kunge shamalas ha`m b-radioaktivli qa`siyetke iye. Neptoniydin` idirawi waqtinda kelesi element plutoniy payda boladi
Np U + e
Plutoniy salistirmali da`rejede turaqli. Sebebi onin` yarim idiraw da`wiri on jil shamasinda.
Plutoniydin` en` a`hmiyetli qa`siyeti ol, izotopinda, jay qozg`aliwshi neytronlardin` ta`siri astinda bo`linedi. Sonliqtan plutoniydin` ja`rdemi menen og`ada ulken mug`darda energiya bo`linip shig`atug`in dizbekli reaktsiyani iske asiriw mumkin. Ta`biyg`iy urannin` tiykarg`i bo`limin, yag`niy uran quraydi. Bul urannin` yadro janilg`isi sipatinda paydalanip bolmaydi. Sonliqtan yadro energetikasinin` jaqin keleshektegi en` a`hmiyetli waziypalarinin` biri a`dettegi reaktorlardan reaktor kusheyttirgishke o`tiw bolip esaplanadi. Olar tek g`ana elektr deregi bolip xizmet etip qoymay sonin` menen birge «plutoniy fabrikasi» bolipta xizmet etedi. Urandi plutoniyg`a aylandiriw menen reaktorlar «yadro janilg`isi» ka`rxanasin keskin ko`beytip beredi. Yadro energetikasinin` keleshegi qa`wipsizligi menen, sonday-aq «yadro janilg`isinin`» shegaralang`anlig`i ha`m yadro energiyasinin` jan`a dereklerin qidirip tabiw menen baylanisli. Ekilemshi neytronlar sani birlemshi neytronlar saninan artiq boliw fakti uran ha`m plutoniy da shinjirli yadro reaktsiyasin a`melge asiriwg`a mumkinshilik beredi. Bunday reaktsiya yadro reaktorlarinda ha`m atom bombalarinda payda boladi.