Teoriyalıq materiallardan misal hám máseleler

Teoriyalıq materiallardan misal hám máseleler
Baslawish klass metematika organikalıq bolimi bolip esaplanadi. Joqari klasslarda oqitilatugin matematikanı eni tiykargi elementleri, tusinikleri usı baslawish klass matematikasinda beriledi. Joqari klasslarda sal tusinikler keneyttirilgen, tolıqtirilgan halinda oqitiladi. Demek baslawish klass matematikası, joqari klass matematikasinin mazmunın belgilep beredi. Baslawish klass matematika programması az ishine daslep, natural sanlar menen tart arifmetikaliq aimeldi orinlawdi aladi. Bul matematikanı yadrosın quraydi. Sonin menen birge algebra da geometriyani tiykargi tusinikleri, tiykargi mugdarlar kiritilgen. olar arifmetikaliq ameller menen ázeliy orinda qosip oqitiladi. Geometriyaliq elementlerdi baslawish klasslarda oqitiwda 1-klastan baslap balalardin en áipiwayi geometriyaliq figuralardi tamistiriwdn baslanadi. Olar 1-klastan baslap, tuwri da sınıq siziqlar, kesindiler, kop miiyeshlikler da basqalar menen teńisadi. Baslawish klass oqiwshilari geometriyaliq figuralardi koz aldma eslete aliwi, alardin atlarin biliwi, shaxmaq dapterge aprwaya tirde siza aliwdi Giyrenip aliwi kerek. Baslawish klass oqiwshilari bunnan basqa de, kespe da sınıq siziq uzinligan, kop muiyeshlik perimetrin da maydanin tabiw kánlikpesin iyelep aliwi kerek.
Haqıyqattan da, házirgi zaman ulıwma orta bilim beriw mektepleri baslanǵısh klass oqıtıwshıları pán tiykarları menen qurallanǵan, dúnyaǵa kóz qarası keń, pedagogika, psixologiya hám pánlerdi oqıtıw metodikasın tereń ózlestirgen, zamanagóytexnologiyalardan xabarlı shaxs bolıwı kerek. Ekenin aytıw kerek, baslanǵısh tálim procesi júdá quramalı process bolıp tabıladı. Bul processni házirgi kúnde dáwir talabı tiykarında shólkemlestiriw, yaǵnıy úzliksiz tálim sistemasında ajıralmaslıqtı támiyinlew baslanǵısh klass oqıtıwshılarınan úlken juwapkershilik, bilim, uqıptı talap etedi.
1-4-klaslardaǵı matematika sabaqları ulıwma orta bilim beriw mektep matematika páni ushın tiykar, tiykar eken, bul klaslarda matematika oqıtilishini eń zamanagóy talaplar dárejesine kóteriw zaman talabı bolıp tabıladı. Sebebi. balalarǵa keyinirek matematika hám basqa pánler ushın zárúr bolǵan elementar, túsinikler sol klaslarda sińiriledi. Usı oqıw qóllanbada matematika oqıtıw metodikası pániniń predmeti, maqset hám wazıypaları, principleri, tálim metodlarınıń klassifikaciyası, quralları, oqıtıw formaalari, pedagogikalıq pánlerin oqıtıw processinde zamanagóy pedagogikalıq hám informaciya texnologiyalardan paydalanıw, oqıwshılardı bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin kesellikti anıqlaw etiw máseleleri kórsetilgen. Qóllanba baslanǵısh tálim hám sport, tárbiyalıq jumıs baǵdarında oqıw alıp atırǵan bakalavr hám magistr studentleri, baslanǵısh klass oqıtıwshıları ushın mólsherlengen.
Matematika páni insannıń intellektini, dıqqatın rawajlantıradı, gózlengen maqsetke erisiw ushın qatańlıq hám shıdamlılıqni tárbiyalaydı, algoritmik tárzdegi tártip-ıntızamlilikni támiyinleydi hám oylawın keńeytiredi. Matematika álemdi biliwdiń hasası bolıp, aylana daǵı waqıya hám hádiyselerdiń ayriqsha nizamlıqların ashıp beriw, islep shıǵarıw, pán-texnika hám texnologiyanıń rawajlanıwda zárúrli áhmiyetke iye. Baslanǵısh tálimdiń Matematika páni oqıw programması oqıwshılarda kompetensiyalarni qáliplestiriwge baǵdarlanǵan Mámleket tálim standartı talaplarınan kelip shıǵıp tuzildi. Baslanǵısh tálimde matematika pánin oqıtıwdıń tiykarǵı maqseti: oqıwshılarda kúndelik iskerlikte qóllaw, pánlerdi úyreniw hám tálim alıwdı dawam ettiriw ushın zárúr bolǵan matematikalıq bilim hám kónlikpeler sistemasın qáliplestiriw hám rawajlandırıw ; jedel taraqqiy jetip atırǵan jámiyette tabıslı iskerlik júrgize alatuǵın, anıq hám ayqın, sın kózqarastan hám de logikalıq pikirlay alatuǵın shaxstı qáliplestiriw;
Milliy, ruwxıy hám materiallıq miyraslardı qádirlew, tábiy-materiallıq resurslardan aqılǵa say paydalanıw hám saqlap -álpeshlew, matematikalıq mádeniyattı ulıwmadunyalıq mádeniyat strukturalıq bólegi retinde tárbiyalawdan ibarat.
Baslanǵısh tálimde matematika pánin oqıtıwdıń tiykarǵı wazıypaları : oqıwshılar tárepinen matematikalıq túsinikler, ózgeshelikler, sırtqı kórinisler, usıllar hám algoritmlar haqqındaǵı bilim, kónlikpeler iyelenishini támiyinlew; insan kámalı hám jámiyet rawajlanıwında matematikanıń áhmiyetin ańǵarıw, sociallıq-ekonomikalıq munasábetler, kúndelik turmısda matematikalıq bilim hám kónlikpelerdi tabıslı qóllawǵa úyretiw; oqıwshılardıń individual qásiyetlerin rawajlantırǵan halda, ǵárezsiz tálim alıw kónlikpelerin qáliplestiriw; pánler integraciyasın inabatqa alǵan halda oqıwshılarda, milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlardı, kreativlikni qáliplestiriw hám de sanalı túrde kásip tańlawǵa jóneltirishdan ibarat. Ámeliy-tájiriybe hám sınaq shınıǵıwlarında matematika sabaqlarda kúndelik iskerlikte jeke, shańaraqqa tiyisli hám ekonomikalıq jaǵdaylarǵa, atap aytqanda, puxtalıqqa, miynetti jeńillestiriwge hám ónimliligin asırıwǵa, sawda-satıq menen baylanıslı bolǵan máseleler yechilishi kerek. Bul oqıw programmasında baslanǵısh klass oqıwshılarında qáliplestiretuǵın tayansh hám pánge tiyisli kompetensiyalar kiritilgen.
Keyingi jillarda Respublikamizdin barliq bilim beriw mekteplerinin baslawish klass matematikasinin monıtoringi islep shigulganda, oqrwshilarda usi maseleler boyinsha bosliq gizetiledi. Baslawish klaslarda matematika paninen “Geometriyaliq figuralardi oqitiw metodikasi” boyinsha oqitiwshilardin bilim de kenlikpelerine qoyilatugn talaplar: hár bir oqitiwshi, I-Iv klass ushin matematika stul boyinsha geometriyaliq materiyallardi uyreniw waziypalarin, matematika baslawish kursma kiritilgen geometriyalıq xarakterdegi maselelerdi da da alardı iiyreniw tártibin, geometriyaliq materiyallar menen teńisiw arqali ozlestiriwge xizmet etetugin arifmetik maselelerdi, oqiwshilardin geometriyalıq oylawin rawajlandiriwshi metodlardi da usıllardı, oqiwshilar tarepinen geometriyaliq xarakterdegi maselelerdi sheship otirganda, ozlestirip aliwma xizmet qilatugin sum giwlardi, geometriyalıq materiallardı (iyreniw dawaminda paydalanatugin korgizbeli qollanbalar da didaktik oyinlardi, geometriyalıq mazmundagi maselelerdin ozlestiriliwin tekseriwdin turki kerinisleri tari da usillarin biliwi kerek.
Sanday-aq hár bir oqitiwshi oqitiw dawaminda geometriyalıq elementleri bolǵan arifmetik materiallardı az-ara baylanisin tusindire aliwdi biliwi, geometriyaliq oylawin rawajlandiriwshi metod da usıllarin maqset tarepke joneltirip qollana aliwi, tekseriw maqsetlerine saykes sinaw tapsirmalari da 6 z betinshe jumislardi duze aliwi kerek. Geometriyalq materiallann iiyreniw metodikasında, geometriyaliq material baslawish klaslar ushin 6 z aldina bolim sipatinda oqiw programmasıne kirgizilmeydi. Alar arifmetikaliq imeller menen zirariy orinda qosip oqitiladi. Geometriyaliq mazmundagi maselelerdi sheshiw, esap-kitapqa tiyretiw dawaminda geometriyalıq figuralardan didaktik material sipatinda paydalaniwi, bulardin birshesi oqiwshilardin geometriyalıq bilimlerin bekkemlewge imkan beredi.
Geometriyaliq materiallardı iiyreniw oqiwshilardin geometriyaliq figuralar haqqinda bilimlerin keheyittiriwge, kerekli ameliy kánlikpelerin rawajlandinwga, pikirlerin bayan etiw, analiz qiliw, uliwmalastiriw, koz aldina elesletiw kánlikpelerin rawajlandiriwga, alardin ertengi kini geometriyani uiyreniwine tayarlawga xizmet etedi. 1-klass matematika 10 ǵa shekemgi bolǵan sanlardi nomerlew temasin iiyreniwde balalar noqat da kespeler menen teńisadi, alar daǵı ushmiiyeshlik, tartmuyeshlik, besmiyeshlik him basqa de kopmiiyeshlikler haqqindagi tijsinikleri keheyedi. 100 ge shekemgi sanlardi qosiw da aliw temasin tiyreniwde bolsa tuwri miiyeshlik, tart muyeshlik, kvadratlar kopmiiyeshliklerdin bir korinisi sipatinda uyreniledi.
2-klass da 3-klaslarda gcometrik figuralar haqqindagi tirsinikleri kenieyedi him terehlesedi. Kisi jastagi mektep oqiwshilarinda geometriyalıq tasiniklerdi rawajlandiriw metodikasinda Malim bir tardegi real predmetten, oni suwreti tarepke da kerisinshe suwretinen real predmet tamanga bariw kerek. Geometriyaliq elementlerdi iiyreniwde tóbeendegi metodlardan, maselen geometriyalıq modellestiriwden paydalaniw, qagaz, shopler, plastilin da sımlardan figuralar bolıp tabıladı modellerin jasaw, qajazga geometriyalıq figuralarda siziw, balalar sánesinde geometriyalıq tuisiniklerdi rtawajlandiriwga tirtki baladı. Bunday sharayatta materialdin tiri, ref, olshemleri, tegisliktegi jagdayin nazerde tutpagan halda figuralardi sanday tańlaw kerek, balalar alardin tiykargi belgilerin anıqlay aliwi zanir. Sogan dıqqat qaratiw kerek, oqiwshilar geometriyalıq figuralardin barliq sipatlarin ajirata aliwi kerek. Bul figuralar tasiniginin tuwn boliwma jardem beredi. Misal tuwri muyeshli tartmiiyeshlikti iyreniw waqtinda balalar onim eki tiykargi sipati-tartmiyesh ekenligi da muiyeshleri tuwri ekenligin tasinip jetiwi kerek. Geometriyani mektep stulnda omin tiykargi tusinikleri klastan-klasqa otken sayin 6 zgeip baradi. Misalı kesindi muyesh, k6 p mujyeshlik kibi tusinikler anıq emes tusinikler taparma kiredi.
Sanıfi ushin baslawish klass oqiwshilarina “Ushmiiyeshlik ne?” dep soraw beriw natuwri balar edi. Lekin bul sorawdi basqasha turde “Ushmiiyeshlik haqqinda ne dey alasiz?” degen sorawga balalar az bilimi shegarasmda juwap bere aladi (iishmiyeshliktin ishmuyeshi, ush tarepi bar). Tóbeengi klass oqiwshilarin geometriyalıq figuralar menen teńistiriwdi erte baslawga bolǵan hareket tek Gana programmalıq talaplardi asiriwga emes, somi menen birge materialdı naduris ozlestiriwge shekemgi qitelerde jol qoyiwga, kvadratı tuwri muiyeshli tartmiyesh ekenligin sezbeydi, kop milyeshlik figuralar Katarina tek Gana bes-alti muyeshli figuralardi kirgizip qoyadi. Baslawish klaslarda geometriyalıq materialdı iiyreniwde balalar ef apiwayi titsinikler tuwri da tuwri bolmagan muyeshler kop mujyeshlik figuralar menen teńisadi. Solmagiwlardi sanday tartipte alip bariw kerek, onda balalar kvadratı tuwri tart miiyesh figura dep atay alsin.
Geometriyalıq materialdı uyreniwde sizilma him olshew asbaplarin qollana aliw, apiwayi sizilmalardi siziw, geometriyalıq figuralar sizilmasin siziw menen baylanish bolǵan izbe-ız ameliy isler balalarda tiyisli kánlikpeler payda etiwge xizmet etedi. Bunday hallarda orinlamp atirgan islerdi sazler menen tiriyipley alrw programmade kozde tutılǵan simvolika (belgi) da atamalardı qollana aliw zálel ahmiyetke iye. Sanı da nazerde tutiw kerek, baslawish klaslarda alingan geometriyalıq figuralardi jasaw da 6 ishewge tiyis kánlikpeler balalar sanasmda uzaq waqit saqlanip qaladi. Apparatlardin anıqlıǵı da olshewge tiyis daslepki tusinikler balalar sánesinde baslawish klaslardan-aq rawajlana baslaydi. 1-klass oqiwshilari sizgish jardeminde kesindilerdi bir santımetrge shekem anıqlıq penen olshey aliw kánlikpesine iye boliwi kerek. Bunday sharayatta zirariy ameliy islerdi orinlaniw amiqligin izbe-ız giizetip bariw zárúr baladı. Siziw asbaplari da qilemlerden paydalaniwda balalar aldma jaziw da esaplaw kánlikpelerin rawajlandiniw kibi talaplar qoyiw kerek.
Siziw da olshewge baylanish kánlikpelerdi rawjlandiriw islerin aste-aqirin da izshillik penen, Biliy ushin tek Gana matematika emes, basqa panlerden, yagniy, miynet sabagi, suwretlew 6 neri, tabiyat teńiw shigarmalarinan de paydalaniw lazim. Baslawish klass oqiwshilarinini geometriyalıq figuralar haqqindagi tasiniklerin rawajlandiriw metodikası mina waziypalardi az aldina qoyadi: 1) noqat, kesindi, muyesh, tuwri mijyeshlik, kvadrat, kibi geometriyaliq figuralar haqqinda anıq tiisiniklerdi rawajlandiradi. 2) siziw asbaplari jardeminde da alarsız geometriyalıq figuralar jasaw ushin ameliy tajiriybe da kánlikpelerdi rawajlandiriw. 3) oqiwshilardin tusiniklerin koz aldina elesletiw kánlikpelerin rawajlandiriw. Janede tóbeendegi basqishlardioz ishine aladi.
1-basqish. Balalarda bolǵan geometriyalıq figuralar haqqindagi uliwma tusiniklerin anıqlaw (balalardia kundelikli tajiriybesi, model figuralardan paydalanip, ameliy islerdin orinlaniwi).
2-basqish. Oqiwshilar menen ameliy isler tiykarinda, alarda geometriyalıq figuralar haqqindagi tasiniklerdi rawajlandiriw
3-basqish: tiyrenilgen materialdı este bekkem saqlap qaliw ushi figuralar jasawga tiyisli arnalip saylanǵan shimigaiw da maselelerdi orinlaw Oqiwshilarda geometriyalıq figuralar haqqindagi uliwma tiisinikleri “10 ǵa shekemgi bolǵan sanlardi iiyreniw" temasin otiw dawaminda jane bir marte anıqlandi. Daslep bul figuralar (dongelek, tishmiiyeshlik, kvadrat da t. b.) materialı sipatinda paydalandi. Onda balalar esap kitapti bunday figuralar jardeminde, Misalı 3 kvadrat, 8 dana dongeler, 5 dana ushmiiyeshlik, ulken da kisi tishmiiyeshlikler, qızıl yamasa tárepke dongeleklerdi sanaw joli menen alip baradi. Bunday sharayatta geometriyalıq figuralardini atlari da alardin aytiliwma dıqqat qaratıladı. “Kesindi” haqqinda gáp barganda, oqitiwshi jaqin itiraptagi predmetler (qilem, sizgish) den paydalamip, kesindi qagazga qanday siziw kerekligin korsetedi. Balalar bar materiallardan (doska yaki stoldin qiri), sofi geometriyalıq figuralardan (ushmtiyeshlik tarepleri) kesindilerdi tabiwdi iyrenedi. Bunday jagdayda balalardi noqat kesindi tisiniklerin anıq korsete aliwga iyretiw júdá zálel.
Kesindilerdi jasawga tiyisli kánlikpelerdi rawajlandiriw waqtinda sizilmalardi amqligi da sipatinimi talabın kisheytiw kerek. Daslepki waqitlardan-aq sizgish, qilem qolini tuwri jagdayda boliwm baqlap turiw lazim. Balalardi kesindiler jasawga iyretiwge tiyisli shmugrwlardan bir Misal keltiremiz. Balalar oqitiwshisi tapsirmasi menen shaxmaq dapter abzacsiman eki kletka da shepten tıs kletka taslap noqat qoyiladi. Sap bul noqattan ofiga bes, raKe eki kletka taslap eki noqat tasiriledi da bul noqatlardi sizgish jardeminde birlestiriledi. San dapterdin joqargi tarepindegi bir noqatti tańlap, om jasalgan kesindinin shep tirepindegi noqatqa jane jaqin bir kesindi tasiriledi. Balalardin tuwri miiyesh penen tamsiwinda ismday ameliy jumislar orinlawi zálel.
Oqitiwshi balalarga bir betten qagaz alip, oni aweli ortasiman bilklewdi, san jane bir marte biklew kerekligin korsetedi. Bul islerdi oqitiwshi ornlaganda barliq balalar korip turiwi kerek. Sofiman balalarga payda bolǵan muyesh — tuwri muyesh modulı ekenligi tisindiriledi. Oqitiwshi muiyeshtia biyikligi da tareplerin korsetedi. Keyninen sawbet 6 tkiziledi. Qanday figura payda boldi. Sawatsız tarepleri da biyikligin korsetin. Endi ozleriniz jasagan tuwri muyeshti salistirin. Buǵanın ushin alardin birinshisin eginshisi istine sanday etip qoyin, tarepleri bir-birine tuwri kelip, muyeshlerdia tóbeengi bolimi eginwi muyeshtih tóbeengi bolimine jaylassm. (Oqiwshilar oqitiwshi menen birgelikte mayeshlerdi salistiradi). Mujyeshtif basqa tarepleri haqqinda jane ne dew múmkin (bul tirepler de saykes keldi). Tuwri miiyeshler ten keldi. Oziniz jasagan ushmayeshlikten tuwri meyeshti tabir. ( Muyeshlerdi bir-birinn ústine qoyip ashmuyeshliktegi mijyesh te tuwri ekenligin anıqlaydı ). Qallarindagi tuwri miiyesh modeli menen usi suwrettegi tuwri miiyeshlerdi anıqlap, alardin biyikligi atirapin boyaw tapsiriladi. Baslawish klaslarda tiyrenietugin k6 p muiyeshlikler ishinde tuwri muyesh da onin koplep ushirasatugin korinisi bolǵan kvadrat ayniqsha orindi iyeleydi. Oqiwshilar hár qanday kvadrat tuwri muyesh ekenligin da kerisinshe hár qanday tuwn tart muyeshlik kvadrat emesligin tusinip aliwi kerek. Tuwri mijyeshti iyreniwge bagishlangan musallardan bir Misal, yagniy hár bir oqiwshiga hár tarli tart miiyeshlikler salmgan konvert beriledi. Bul figuralar ne dep ataladı? Model jardeminde alardin tuwri muyeshlerin tabi Eki tuwri mujyeshli bolǵan tart miiyeshlikti tabii? Ush tuwri muyeshli bolǵan k6 p muiyeshli figurani tabii? (T6 rt mayeshliktia hamme bolegi tuwn ekenligin anıqlaydı ). Tart muiyeshide tuwri bolǵan tart mujyeshlikler “Tuwri tart mayeshlikler” dep ataladı. Oqiwshilar tuwri tart miiyeshliktin zálel
Oqıw programması Ózbekstan Respublikası Xalıq tálimi ministrligi tárepinen islep shıǵıladı hám tastıyıqlanadi. Ulıwma orta bilim beriwdiń oqıw programması tayansh oqıw rejege muwapıq oqıw pánleriniń klasslar hám temalar boyınsha kólemi, mazmunı, úyreniw izbe-izligi hám qáliplestiretuǵın kompetensiyalari belgilengen hújjet esaplanadı. Oqıw programması DTS tiykarında Respublika Xalıq tálimi ministrligi tastıyıqlaǵan mámleket hújjeti bolıp, onıń atqarılıwı májburiy bolıp tabıladı. Baslanǵısh klasslar tábiy- matematikalıq tálim mámleket standartı talaplarınıń oqıwshılar tárepinen atqarılıwı olardıń zárúr bilimler, ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdi iyelewlerine, bilim alıwǵa unamlı munasábette bolıwlarınıń qáliplesiwine járdem beredi:
a) oqıwshılardı aylana daǵı tábiy ortalıqqa maslastırıw, jańa social mártebe degi oqıwshın qáliplestiriw;
b) iskerliginiń hár túrlı túrlerin : oqıw, miynet, baylanısti iyelew;
v) óz-ózin baqlaw hám de bahalawǵa úyretiw;
g) arnawlı bir ulıwma tábiy-ilimiy iqtidorning belgilengen dárejesi jáne onıń keyingi rawajlanıwı xarakteristikası.
Sonday etip, baslanǵısh klasslar tábiy-matematikalıq tálim mámleket standartınıń oqıw -biluv procesine engiziliwi oqıw pánlerine tiyisli tábiy-ilimiy bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybelernigina emes, bálki shaxstıń arnawlı bir tiykarǵı Iskerligi kompleksi - miynet, oqıw -biluv, kommunikativ- etikalıq hám fizikalıq - dúzilisine sáykes keletuǵın pazıyletleriniń qáliplesiwin da támiyinleydi.