1-Mavzu: Biologiya fan sifatida

15-Mavzu Belgilarning jinsga bog’liq holda irsiylanishi. Amaliymashg’ulot.Jins genetikasiga doir masala yechish.
Reja
1 Jins bilan birikib irsiylanish
2


Jins bilan birikib irsiylanish — genlari jinsiy xromosomalari joylashgan belgilarning irsiylanish hodisasi. Bu hodisa amerikalik T. Morgan va uning shogirdlari tomonidan dastlab kapalaklarda kuzatilgan, keyinchalik drozofilada batafsil oʻrganilgan. Drozofilada geterogametali jinsning Uxromosomasi oʻzida boshqa belgilarning genlarini deyarli saqlamaydi, yaʼni irsiy jihatdan inert boʻladi. Shu sababdan X-xromosomada oʻz allel juftiga ega boʻlmaydi. Drozofilada koʻzning qizil rangi dominant A geni, oq rangi esa uning retsessiv alleli orqali boshqarilishi hamda ularning X-xromosomada joylashganligi aniqlangan. Qizil koʻzli erkak drozofila pashshasi oq koʻzli urgʻochi pashsha bilan chatishtirilganida ularning avlodi (Gʻ,)da faqat oq koʻzli erkak pashshalar va faqat qizil koʻzli urgʻochi pashshalar paydo boʻlgan. Bunda gomogametali ona organizmning XA-xromosomasi ham erkak, ham urgʻochi pashshalarga, geterogametali ota organizmning yagona XAxromosomasi esa urgʻochi pashshalarga oʻtganligini koʻramiz.
Odamda daltonizm, gemofiliya kasalliklarining belgilari jins bilan birikib irsiylanadi. Ikkala kasallik ham retsessiv genlar tomonidan boshqariladi, bu genlar X — xromosomada joylashgan.^[1]
Morgan va uning shogirdlari jinsga birikkan holda nasldan naslga o'tishni kiritdilar.Ularning qayd etishicha gen faqat autosomada emas,balki jinsiy xromosomalarda ham joylashgan.Shunday genlar ishtirokida rivojlangan belgilar jinsga bog'liq holda irsiylanadi.y-xromosomaga joylashgan genlar faqat otadan o'g'il bolalarga o'tadi.
Jins irsiy axborotning avlodlarga berilishi va nasl qoldirishni ta’minlaydigan hamda erkak va urg’ochi organizmlarni farqlash imkonini beradigan belgi va tuzilmalar majmuyidir.
Tirik organizmlarda ikki xil jins:urg’ochi va erkak jins farq qilinadi. Organik olam evolyutsiyasining ma’lum bosqichida yer yuzida ayrim jinsli organizmlar paydo bo’lgan. Hayvonlarda jinsning belgilari morfologik, fiziologik, biokimyoviy xususiyatlari, murakkab xatti-harakatlari orqali namoyon bo’ladi.

• 
  Jinsiy belgilar birlamchi va ikkilamchi bo’ladi. Birlamchi jinsiy belgilarni jinsiy organlar sistemasi ifoda etadi, ular gametalar hosil bo’lishi va urug’lanishini ta’minlaydi. Ikkilamchi jinsiy belgilar gormonlar ta’sirida voyaga yetgan davrda rivojlanadi va hayot davomida saqlanadi.
  

• 
  Erkak va urg’ochi organizmlarning tasgqi ko’rinishidagi farq jinsiy dimorfizm deyiladi. Jinsiy dimorfizm ko’pgina hayvonlarda, odamda yaqqol ko’zga tashlanadi. Odam, hayvon va o’simliklarda jinslarning nisbati bir xil 1:1 bo’ladi. Jinsni aniqlashda kariotip asosiy rol o’ynaydi.
  

• 
  Masalan, qushlar va sutemizuchi hayvonlarning erkagi gavdasining yirikligi, chiroyli bo’lishi, odamlarda esa soqol-mo’ylovining bo’lishi, ovozning yo’g’on bo’lishibilan ajralib turadi.
  

• 
  Har bir organizmning kariotipi har ikkala jinsda bir xil bo’lgan xromosomalar- autsomalar, erkak va urg’ochi jinslarni bir-biridan farq qilishini ta’minlaydigan xromosomalar- jinsiy xromosomalardan iborat. Masalan, drozofila pashshasining kariotipi 6ta autosoma va ikkita jinsiy xromosomadan iborat.
  

• 
  Kariotipi bir xil jinsiy xromosomalarga ega, bir xil gametalar hosil qiladigan jins gomogametali jins deyiladi. Kariotipi har xil jinsiy xromoromalarga ega, har xil gametalar hosil qiladigan jins deyiladi.
  

• 
  Odam, sutemizuvchilar, ayrim hasharotlarning urg’ochilari gomogametali, erkaklari geterogometalari bo’ladi. Qushlar, sudralib yuruvchilar va ayrim hasharotlarda esa aksincha, erkaklari gomogametali, urg’ochisi geterogometali bo’ladi.
  

• 
  Meyoz jarayonida geterogometali individlar bir xil miqdorda X va Y xromosomali gametalar hosil qiladi. Shu sababli, jinsiy ko’payishdan so’ng hosil bo’lgan erkak va urg’ochi individlar soni teng bo’ladi.
  

• 
  Ba’zi organizmlarda geterogametalilik bir jinsiy xromosomani yo’qolishi bilan aloqador . Shunga ko’ra gomogametali organizm XX, geterogametali organizm XO bo’ladi. Qandalalar va ninachilarning urg’ochi organizmda XX, erkagida XO, kuyakapalagida esa aksincha urg’ochilarida XO, erkaklarida XX jinsiy xromosomalar mavjud. Shunga ko’ra qandala erkagida 13ta xromosoma, urg’ochisida 14ta xromosoma bo’ladi. Undan 12tasi autosoma xromosomalari hisoblanadi.
  

• 
  Jinsni aniqlashni progam, epigam, singam tiplari mavjud. Jinsni aniqlashning progam tipida jins urug’languncha ma’lum bo’ladi. Masalan, kolovratkalarda sitoplazmaga boy tuxum hujayradan urg’ochi, sitoplazmasi kam tuxum hujayradan erkak organism rivojlanadi.
  

• 
  Jinsni aniqlashning epigam tipida jins tipida jins tashqi muhitga bog’liq bo’ladi. Masalan, ayrim halqali chuvalchanglarning otalangan tuxum hujayrasi mustaqil hayot kechirsa urg’ochi, parazitlik qilib hayot kechirsa erkak organizm rivojlanadi. Jinsni aniqlashning singam tipi keng tarqalgan bo’lib, jins urug’lanish vaqtida ma’lum bo’ladi.