1-мавзу. Бизнес юритишнинг иқтисодий амалиётдаги моделлари. Режа

1.2. Корхона бизнес-моделларининг таснифи ва уларнинг эволюцияси.
Корхонанинг ҳаёт цикли босқичидан келиб чиқиб, унинг фаолиятининг мақсадлари аниқланади, улар ҳар хил турдаги бизнес- моделларнинг шаклланишини белгилайди. Масалан, корхона бошланғич босқичида ўз фаолиятини ресурслардан самарали фойдаланишга қаратади ва шу орқали ресурс бизнес-моделини шакллантиради. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, корхона мақсадларига қараб, бизнес мезонлари бўйича таснифлаш таклиф этиладиган ҳар хил турдаги бизнес-моделлар бўлиши мумкин: бизнесни ривожлантириш йўналишига қараб, функционал мансублигига кўра, шунингдек, бизнес-моделининг очиқлик даражаси қараб (1.2 -жадвал).
1.2 -жадвал
Корхона бизнес-моделлари

Бизнесни ривожлантириш йўналишига қараб	Функционал боғлиқлик бўйича	Бизнес-моделининг очиқлик даражасига боғлиқлигига қараб
ишлаб чиқарувчидан	мақсадни белгилаш модели	табқалашмагана
мижоздан	жараёнли	Табақалашган
	ташкилий-функционал	Сегменлашган
	ресурсли	ташқарига йўналтирилган
	бюджетли	инновацион жараён билан интеграциялашга
	информациали	Мослашувчан
	компетенция

Сўнгги йилларнинг ўзига хос хусусияти янги технологияларга, шу жумладан корхоналарни бошқаришга бўлган фаол қизиқиш ортди. Корхона эгалари, саноат корхоналарини давлат томонидан қатъий тартибга солиш шароитида, сифат жиҳатидан бошқача бошқариш зарурлигини англадилар, ўшанда барча корхоналар "ишлаб чиқаришдан" бизнес-моделидан фойдаланганлар.

"Ишлаб чиқаришдан" модели маҳсулот ишлаб чиқаришни, сўнгра уни сотиш йўлларини қидиришни назарда тутади. Анъанавий моделга мувофиқ ҳаракат қилиб, компания доимо ўз маҳсулотларини сотиш йўлларини топишга ҳаракат қилади.
Шу билан бирга, ишлаб чиқариш жараёнида қуйидаги муаммолар юзага келади:
• бозор ҳали талаб қилмаган товарларни ишлаб чиқариш харажатларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ-етказиб берувчиларнинг хизматлари ва товарлари учун (бутловчи қисмлар, хом ашё, электр энергияси ва бошқалар) тўлаш ёки банк кредитлари бўйича фоизларни тўлаш керак;
• товарларни сотиб олиш жойида эмас, балки сақлаш ва ташиш зарурати;
• мижозни ушбу маҳсулотни сотиб олишга ундаш учун махсус реклама ва маркетинг кампанияларини ўтказиш зарурати (балким бу маҳсулот унга керак эмасдир).
• мижозларнинг қониқиш даражаси жуда паст даражада қолмоқда, чунки у ҳозирги пайтда бозор унга таклиф қилишга тайёр бўлган нарсани сотиб олишга мажбур.
Бозор шароитига ўтиш биринчи навбатда бизнес муваффақиятининг учта асосий омилини ("сифат", "нарх", "вақт") илгари сурди ва соҳада рақобатбардош устунликларга эришишга имкон берадиган услубий ва техник жиҳатдан бошқарувга янги ёндашувларни талаб қилди. Маҳсулот сифати, корхона харажатлари, бизнес жараёнларининг тезлиги ва сифати.
Замонавий бизнес воқеликлари шундан иборатки, корхонанинг самарали фаолият кўрсатиши принципиал жиҳатдан янги бизнес-моделига ўтишни назарда тутади - "мижоздан", товар истеъмолчининг хоҳишига кўра ишлаб чиқарилади.
Корхонани ташкил этишнинг бундай ёндашуви бир қатор афзалликларни беради:
• товар сотишда ҳеч қандай муаммо йўқ: мижоз ва бозор талаб қиладиган нарса ишлаб чиқарилади. Ишлаб чиқариш, ортиқча ишлаб чиқариш ва сақлаш билан боғлиқ харажатларни камайтириш имконини беради;
• мижозларнинг талаблари аниқроқ қондирилади;
• молиявий ресурслар ҳаракатининг яхшиланиши кузатилади.
"Мижоздан" бизнес-моделидан фойдаланиш мумкин бўлади фақат ишлаб чиқариш мослашувчан реакцияга қодир бўлганда пайдо бўлиши истеъмолчиларнинг ўзгарувчан эҳтиёжларига соҳадаги янги тенденциялар ва янги технологияларга боғлиқ.
Бизнес-моделини тақдим этиш шакли ва унинг тафсилотлари даражаси моделлаштириш мақсадлари ва қабул қилинган нуқтаи назар билан белгиланади. Бизнес-моделини аниқлашда унинг мазмунини белгилайдиган хусусиятлар тўплами анча кенг бўлиши мумкин. Одатда бизнес-модел бошқарув жараёнини такомиллаштириш мақсадида шакллантирилади, чунки менежмент компания ривожланишнинг янги босқичига ўтиши кераклигини тушунса, масалан, маҳсулот ёки хизматлар сифатини яхшилаш, ташқи бозорга чиқиш ва ҳ.к.
1.3-жадвал