1-mavzu: dinshunoslik faniga kirish

Tayanch iboralar: 
diniy e’tiqod, vijdon,
erkinlik, jamoa, tashkilot,
konfessiya, idora, qonun, konsitutsiya, kafolatlanish, Mustaqillik, ќurfikrlik, ibodat, rasm-rusum,
marosim
1. Vijdon erkinligi kishilarning ruhiy olamiga, uning sog‘lom va barkamolligiga bevosita
ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois bu masalaning ijtimoiy ќayotdagi o‘rni va bajaradigan vazifalari g‘oyat
muќim. Birlashgan Millatlar Tashkilotining ustavidan tortib barcha xalqaro ќujjat va
shartnomalarda, ќamma mamlakatlarning konstitutsiya va qonunlarida vijdon erkinligi o‘z ifodasini
topgan. 1948 yilda qabul qilingan inson ќuquqlari umumiy Deklaratsiyasiga muvofiq har bir inson
fikrlash, vijdon va din erkinligi huquqiga ega. Bu huquq o‘z dini yoki e’tiqodini o‘zgartirish
erkinligini, o‘z dini yoki e’tiqodiga o‘zicha, shuningdek, boshqalar bilan birgalikda amal qilish
kafolatini, ibodat qilishda va diniy marosimlarda yakka tartibda yoki odamlar orasida birga
qatnashish erkinligini o‘z ichiga oladi. 
Bundan tashqari bu masala yana bir murakkab ќodisa – turli dunyoqarash, e’tiqodda bo‘lgan
kishilar o‘rtasidagi, davlat bilan din, diniy tashkilotlar bilan davlat o‘rtasidagi munosabatlarning
amalda ќuquqiy ta’minlanishini ќam nazarda tutadi. Zero, odamlar doim turli dunyoqarash va
e’tiqod bilan yashaganlar va yashaydilar. Ќar kimning o‘z ichki dunyosi, o‘z e’tiqodi bo‘ladi. 
Vijdon erkinligi deyilganda, ayni paytda fuqarolarning dinga munosabatidan qat’iy nazar,
ularning teng ќuquqliligi, barcha dinlarning qonun oldida tengligi, dinga e’tiqod qilish yoki
qilmaslikka nisbatan ќech qanday majburiyatning ykqligi, diniy tashkilotlar uchun majburiy
yig‘imlar tkplashning ta’qiqlanganligi, diniy e’tiqodlar tufayli kzaro adovat va nafrat
qo’zg‘atishning taqiqlanishi kabi masalalar ќam tushuniladi. Dinga e’tiqod qilish erkinligi faqat
milliy xavfsilik va jamoat tartibini, boshqa fuqarolarning ќayoti, salomatligi, axloqi, ќuquqi va
erkinligini ta’minlash uchun zaruriyat tug‘ilgandagina cheklanishi mumkin.
Vijdon erkinligi qandaydir bir mavќum tushuncha emas, u ma’lum ijtimoiy vaziyatda albatta
namoyon bo‘ladi. SHuning uchun uni konkret tarixiy, ijtimoiy sharoitsiz, ob’ektiv va sub’ektiv
omillarsiz tasavvur qilish qiyin. Bundan tashqari «vijdon erkinligi» tushunchasini ilmiy talqin
qilishda milliy, mafkuraviy va madaniy omillarni ќam albatta nazarda tutish kerak.
Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar masalasi ijtimoiy ќayotda ќar doim muќim va
murakkab masala bo‘lib kelgan. Binobarin, uning zamirida shaxsning ќuquqi, demokratiya,
adolatparvarlik va insonparvarlik kabi katta ijtimoiy, siyosiy, ќuquqiy va axloqiy tushunchalar
yotadi. 
Din sohasida olamshumul ahamiyat kasb etgan ulamolarning merosini o’rganish,
ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho ma’naviy
madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi.
Ijtimoiy hayotni isloh qilish va yangilash jarayonida ma’naviy qadriyatlarning qudratli qatlamlari
ham ochilib, bunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining sohaga oida qator Farmon va
Farmoyishlari, Vazirlar Maќkamasining Qarorlari va Farmoyishlari qabul qilinishi muhim ahamiyat
kasb etdi. 
Imom Buxoriy, Baќouddin Naqshband, Najmiddin Kubro, Imom Termiziy, Imom
Moturudiy, Burxoniddin Marg‘inoniy, Abdulxoliq G‘ijduvoniy kabi mutafakkirlarimizning
yubileylari ktkazildi. Ulkan va boy madaniyatlarimizning uzviy qismi bklgan islom nazariyasi,
96

tarixi, falsafasi, ќuquqshunosligi, madaniyati va axloqi masalalarini chuqur krganish ilmimy

tadqiqotlarda markaziy krninni egallay boshladi.
2. Istiqlol sharofati bilan dunyoga kelgan davlat dunyoviy xususiyatga ega. Buning
ma’nosi shuki, diniy uyushmalar davlatdan ajratilgan; davlat ularning ishlariga, bular esa davlat
ishlariga aralashmaydi. Ќar birining o‘z yo‘li, roli bor. Bu diniy e’tiqod erkinligidan kafolatlangan
binoan erkinligiga tomon borishdir. Vijdon erkinligining to‘la ta’minlanishi esa mamlakatimizda
fuqarolik jamiyatini barpo etish omillaridan biridir. 
Istiqlol tufayli umuman ma’naviyatga, uning tarkibiy qismi, elementi bo‘lgan dinga, bunga
e’tiqod qiluvchilarga, buni ќimoya qilib, saqlab, rivojlantirib, targ‘ib etib turuvchi ruќoniylarga
munosabat o‘zgardi; aniqrog‘i yangilandi, yangilanmoqda. Bularni boshqaruvchi, birlashtiruvchi,
kadrlar tayyorlovchi, ularni joy-joyiga qo‘yuvchi, faoliyati ustidan nazorat qiluvchi, malakasini
oshiruvchi muassasalarga munosabat ijobiy tomonga o‘zgardi. Islom muassasalari o‘quv yurtlari,
matbuot organlari, ibodatxonalariga kommunal xo‘jalik xizmatidan, aloqa-transport vositalaridan
foydalanish uchun barcha moddiy va ma’naviy imkoniyatlari yaratib berilgan.
Bu ќol istiqlol bilan ma’naviyat o‘rtasida uzviy bog‘liqlik vujudga kelganligi, din uchun
qulaylik yaratilganining ifodasidir. CHunki din ma’naviyatning elementi sifatida unga bevosita
yordam bermoqda. 
Biroq bundan birining funksiyasini ikkinchisi bajaraveradi degan ma’no aslo kelib
chiqmaydi. Ular bir-biridan ajratilgan; bir-birini SHo‘rolar davridagi singari istisno etish u yoqda
tursin, ќatto inkor ќam etmaydi, yonma-yon ќamkor, totuv yashab o‘ziga xos funköiyalarini
bajaraveradi.
I.Karimov XII chaqiriq Oliy Kengashning X sessiyasida 1992 yil 2 iyunda so‘zlagan va
«Bozor munosabatlari va ma’naviyat» deb nomlangan nutqidayoq dinga yangicha munosabat
asoslarini batafsil bayon qilib bergan edi. Bunda aytilgan ediki, mustaqil davlatimiz dinga, diniy
tashkilotlarga keng yo‘l ochib berdi. Bunga yorqin misol tariqasida ilgari SHo‘rolar davrida yiliga
nari borsa 5-6 kishi xajga borib kelganligi qayd qilingan.
1992 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasida ќar
bir fuqaro uchun vijdon erkinligi ќuquqining kafolatlanishi tabiiy ќoldir. YAna bir muќim tomoni –
keyingi yillarda davlat bilan diniy tashkilotlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda salmoqli
o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Dinning jamiyatdagi o‘rni tiklanmoqda. Diniy uyushma va
tashkilotlarning faoliyat ko‘rsatishlariga imkoniyat yaratilmoqda. Qator tarixiy obidalar diniy
tashkilotlar ixtiyoriga o‘tkazildi, yangi masjidlar ochilmoqda. Diniy tashkilotlarning xalqaro
aloqalari kun sayin kengayib bormoqda. 
Mustaqillik yillarida vijdon erkinligi prinsiplarini tiklash va unga og‘ishmay amal qilish
davr, kundalik ќayot talabi va zaruriyatiga aylanib qoldi. 1991 yilda O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonunni qabul qildi. 1998 yilda bu
qonunning yangi taќriri qabul qilinib, 15 may kuni matbuotda e’lon qilindi va shu kundan e’tiboran
u kuchga kirdi. 
Mazkur qonun 23 moddadan iborat. Uning 1-moddasida ushbu qonunning maqsadi
nimalardan iborat ekanligi ochiq va ravshan bayon etilgan: «Ushbu qonunning maqsadi ќar bir
shaxsning vijdon erkinligi va diniy e’tiqodќuquqini, dinga munosabatidan qat’i nazar, fuqarolarning
tengligini ta’minlash, shuningdek diniy tashkilotlarning faoliyati bilan bog‘liq munosabatlarni
tartibga solib turishdan iborat». 
Qonunning 3-moddasi vijdon erkinligi ќuquqi ќaqida bo‘lib, unda ќar bir fuqaro dinga
munosabatini o‘zi mustaqil aniqlashi, u ќar qanday dinga e’tiqodqilish yoki ќech qanday dinga
e’tiqodqilmaslik ќuquqiga ega ekanligi va bu ќuquq esa O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi tomonidan kafolatlanajagi ta’kidlandi. 
97

4-moddada fuqarolarning dinga munosabatlaridan qat’i nazar, teng ќuquqliligi ќaqida so‘z boradi.

Rasmiy ќujjatlarda fuqaroning dinga munosabati ko‘rsatilishiga yo‘l qo‘yilmasligi ta’kidlanadi. 
Vijdon erkinligi ќaqidagi qonunning 5-moddasida O‘zbekiston Respublikasida din va diniy
tashkilotlar davlatdan ajratilganligi ko‘rsatilgan. Bu degani davlat diniy masalalar bilan
shug‘ullanmaydi, diniy tashkilot va diniy boshqarma ishlariga aralashmaydi. Din va diniy
tashkilotlar ќam davlat ishlariga aralashmasligi lozim. Lekin diniy tashkilotlar jamoat ishlarida
ishtirok etish ќuquqiga egalar. 
SHuningdek, mazkur moddada davlat turli diniy konfessiyalar o‘rtasidagi tinchlik va totuvlikni
qo‘llab-quvvatlashi, konfessiyalar o‘rtasida adovatni avj oldirishga, xususan, bir diniy
konfessiyadagi dindorni boshqasiga kiritishga qaratilgan xatti-ќarakatlarga, missionerlikka yo‘l
qo‘ymasligi ta’kidlangan. 
Diniy tashkilotlarga O‘zbekiston Respublikasida diniy xarakterga ega bo‘lgan partiyalar tuzish,
respublikadan tashqaridagi diniy partiyalarning bo‘lim yoki filiallarini ochish man etiladi. 
Dindan davlatga va Konstitutsiyaga qarshi targ‘ibot olib borishda, dushmanlik, nafrat, millatlararo
adovat uyg‘otish, axloqiy negizlarni va fuqaroviy totuvlikni buzishda, bo‘ќton, vaziyatni
beqarorlashtiruvchi uydirmalar tarqatishda, aќoli o‘rtasida vaќima chiqarishda ќamda davlatga,
jamiyat va shaxsga qarshi qaratilgan boshqa xatti-ќarakatlarda foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Terrorizm, narkobiznes va uyushgan jinoyatchilikka ko‘maklashadigan, shuningdek boshqa g‘arazli
maqsadlarni ko‘zlovchi diniy tashkilotlar, oqimlar, sektalar va boshqalarning bunday faoliyatlari
taqiqlanadi. 
Fuqarolar dinga bo‘lgan munosabatlaridan qat’i nazar, ta’limning xilma-xil turlari va darajalarini
egallashi mumkin. Qonunning 9-moddasida ko‘rsatilishicha, diniy tashkilotlarning markaziy
boshqaruv organlari ruќoniylarni va o‘zlariga zarur bo‘lgan diniy xodimlarni tayyorlash uchun
diniy o‘quv yurtlari tuzishga ќaqli. Diniy o‘quv yurtlari O‘zbekiston Respublikasi Adliya
vazirligida ro‘yxatdan o‘tkazilib, tegishli litsenziya olganidan keyin faoliyat ko‘rsatish ќuquqiga
ega bo‘ladi. 
Oliy va o‘rta diniy o‘quv yurtlarida ta’lim olish uchun fuqarolar O‘zbekiston Respublikasining
«Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq umumiy majburiy o‘rta ta’lim olganidan keyin qabul
qilinadi. 
Diniy ta’lim beruvchilar maxsus diniy ma’lumoti bor kishilar bo‘lib, bolalarni o‘qitish uchun diniy
boshqarmaning yoki markazning ruxsatnomasiga ega bo‘lishi kerak. Xususiy diniy ta’lim berishga
yo‘l qo‘yilmaydi. Bu qonun-qoidalarni buzganlar qonun oldida javobgardirlar. 
Diniy tashkilotlar diniy ta’lim olish uchun fuqarolarni chet elga yuborishlar va chet el fuqarolarini
ta’lim olish uchun qabul qilishlari mumkin. 
Diniy tashkilot – bu ma’lum dinga ishonuvchilar va ularning jamoalarining uyushmasidir (masjid,
cherkov, sinagoga, diniy o‘quv yurtlari va ќ.k.). Uni tashkil etish uchun unga bir xil e’tiqodga ega
bo‘lgan kamida 100 kishi a’zo bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasining ќar qanday fuqarosi 18
yoshga to‘lganidan keyin ma’lum diniy jamiyatga a’zo bo‘lishi mumkin.
Diniy tashkilotlar o‘z mulklariga ega bo‘ladilar. Binolar, din bilan bog‘liq buyumlar, ishlab
chiqarish va xayriya ishlariga mo‘ljallangan inshootlar, pul mablag‘lari ќamda diniy tashkilotlar
faoliyatini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan boshqa mol-mulk diniy tashkilotlarning mulki
98

ќisoblanadi. Diniy tashkilotlarga tushadigan moliyaviy va mulkiy xayriyalardan, shuningdek,

fuqarolardan tushgan mablag‘lardan davlat solig‘i undirilmaydi. 
Ibodat, diniy rasm-rusum va marosimlar o‘tkazish maќalliy ќokimiyat tomonidan taqiqlanmaydi.
Qonunning 3-moddasida ko‘rsatilishicha, dinga e’tiqod qilish yoki o‘zga e’tiqodlar erkinligi milliy
xavfsizlikni va jamoat tartibini, boshqa fuqarolarning ќayoti, salomatligi, axloqi, ќuquqi va
erkinligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan darajadagina cheklanish mumkin. 
Diniy tashkilotlar fuqarolarni ishga olishga ќaqlidirlar. Ular davlat, jamoat korxonalari va
tashkilotlarining ishchi xizmatchilari bilan baravar soliq to‘laydilar, ijtimoiy ta’minlanish va
sug‘urta qilish xizmatlaridan foydalanadilar. Umumiy asosda pensiya olish ќuquqiga egalar. 
Qonunning oxirgi 23-moddasida «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonunni
buzgan kishilar qonun oldida javob berishlari ko‘rsatilgan. 
Konstitutsiyada ќurfikrlilik, vijdon va diniy e’tiqoderkinligi masalalariga katta e’tibor berilgan.
Unda dinning tarbiyaviy aќamiyatiga yanada ko‘proq e’tibor berilishi lozimligi ko‘rsatilgan. 
Darќaqiqat, o‘tgan 8 yil davomida Umra safariga 18 ming, xajga 24 ming fuqaro borib
kelgan. Ќozir respublikamizda 3100 dan ziyod diniy jamoa erkin ishlab, qadimiy konfessiya
bemalol faoliyat ko‘rsatmoqda. Birgina musulmonlarning 2 mingdan ortiq machiti, 11 madrasasi,
Islom tadqiqotlari markazi, musulmon diniy idorasi, uning kutubxonasi bor; gazeta va jurnallari
chiqarilyapti, tarqatilayapti. Din arboblariga ommaviy axborot vositalari eshiklar keng ochib
qo‘yilgan; diniy adabiyotlar o‘n, yuz ming nusxalab nashr etilmoqda; davlat ularni bojxona
anjomlari, sotuv do‘konlari bilan ta’minlab, daromad solig‘i olmay tarqatishga imkoniyat yaratgan.
Istagan talabalarning xorijiy madrasa, dorilfununlarga borib o‘qib kelishlariga sharoit yaratilgan.
Diniy sajdagoќlar, jumladan Ismoil Buxoriy, Ќakim Termiziy, Baќovuddin Naqshbandiy
ziyoratgoќlari komplekslari, Mirarab madrasasi, machit v.x. ta’mirlab berildi. 
Xulosa shuki, mustaqillik sharoitlarida dunyoviy davlat barpo etilgan; din davlatdan
ajratilgan; lekin jamiyatdan ajratilgan emas. Davlat va din orasidagi ilgarigi ziddiyat,
tushunmovchilik, noxushliklar tugatilib, o‘rniga ќamkorlik, totuvlik munosabatlari o‘rnatilgan. Bu
ishni O‘zbekiston Respublikasi vazirlar maќkamasi qoshidagi Diniy ishlar vakilligi amalga
oshiradi.