1-mavzu: elektr zanjirlari va ularni elementlari

P ko`rinishli sxema uchun: 
0
2
2
2
0
2
0
2
2
2
1
)
1
(
)
(
R
J
U
R
R
U
R
R
U
J
U






2
1
0
2
2
1
0
2
1
2
2
2
1
1
1
)
1
(
)
1
1
(
J
R
R
U
R
R
R
R
R
J
R
U
R
U
J









Belgilaymiz:
;
1
2
0
R
R
A


;
0
R
B

;
1
1
2
1
0
2
1
R
R
R
R
R
C




1
0
1
R
R
D


Natijada o`xshash tenglama olamiz:
2
2
1
BJ
AU
U


2
2
1
DJ
CU
J


A, B, C, D-to`rt qutblilikni o`zgarmaslari deyladi. A va D o`lchamsiz sonlar; B-qarshilik 
o`lchovida, C-o`tkazuvchanlik. 

---

22 
To`rt qutblilik o`zgarmaslari bir-birlari bilan quyidagiga bog`langan. 
AD-BC = 1 
Mabodo to`rt qutblilikni kirish va chiqish qismlari o`zaro almashtirib qo`yilsa quyidagi 
tenglama hosil bo`ladi; 
1
1
2
BJ
ВU
U


2
1
2
DJ
CU
J


Yani A va D lar almashtiriladi. 
Mabodo kirish va chiqish qismlari almashtirib ulanganda kirish va chiqishdagi kuchlanish va 
toklar o`zgarmay qolsa bunday to`rt qutblilik simmetrik to`rt qutblilik deb ataladi.
Simmetrik to`rt qutblilikda A=D bo`ladi. 
 
To`rt qutblilik doimiylarini aniqlash. To`rt qutbliliklarni doimiylarini aniqlash uchun salt 
yurish hamda qisqa tutashuv tajribalaridan foydalaniladi. Salt yurish tajribasini o`tkazish uchun 
to`rt qutblilikni tashqi zanjiri uzub quyiladi (
0
2

J
) va uni kirish qismlariga rostlovchi 
kuchlanish beriladi. So`ngra chiqish kuchlanish 
2
U  berilgan qiymatga ega bo`lgunga qadar 
ko`tariladi. O`lchov asboblari orqali 
,
2
U
x
U
1
va 
x
I
1
yozib olinadi. 
3-rasm. Salt yurish tajribasini o`tkazish uchun sxema. 
Salt yurish tajribasi uchun (
0
2

I
) avvalgi formulalar asosida quyidagi tenglamani hosil 
qilamiz. 
2
2
2
1
2
2
2
1
,
CU
DI
CU
I
AU
BI
AU
U
X
X






Salt yurish tajribasida chiqish qismlar 
II
I
2
2

qisqa tutashtirilib birlamchi kuchlanish 
1
I tok 
2
J nominal qiymatga ega bo`lgunga qadar ko`tariladi. Asbob ko`rsatishlar yozib olinadi.
4-rasm. Qisqa tajribasini o`tkazish uchun sxema. 
Qisqa tutashuv tajribasi uchun (
0
2

U
)

---

23 
2
2
2
1
2
2
2
1
,
CU
DI
CU
I
AU
BI
AU
U
k
k






Bu ikki tajribadan kelib chiqib.
;
2
1
U
U
A
x

;
2
1
J
U
B
k

;
2
1
U
U
C
x

2
1
J
J
D
k

A, B, C, D qiymatlari orqali T va P sxemali uchun qarshiliklarni topib olish mumkin. Salt 
yurish hamda qisqa tutashuv tajribalaridan:
k
x
k
x
J
J
DJ
CU
J
U
U
BJ
AU
U
1
1
2
2
1
1
1
2
2
1








Yani ist`emolchilarni berilgan ish rejimi uchun 
1
U  va 
1
I  salt yurish va qisqa tutashuv 
rejimlarini rostlash orqali topiladi. 
To`rtqutblik usuli tarmoqlarni, transformatorlarni, dvigatellarni, kuchaytirgich kabi 
qurilmalarni tekshirishda qullaniladi. 
 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 
1. To`rtqutblilik deb nimaga aytiladi. 
2. Aktiv va passiv to`rtqutblilikni tushuntiring. 
3. To`rqutblilik doimiylari qanday topiladi. 
4. To`rtqutbliklar nima uchun kerak. 
5. To`rt qutbliklar ko`rinishidagi sxema uchun doimiyligini aniqlash. 
6. P. ko`rinishdagi sxema uchun doimiyligini aniqlash. 
7. Salt ishlash rejimi uchun to`rt qutbli tenglamasi qanday. 
8. Qisqa tutashuv rejimi uchun to`rt qutbli tenglamasi qanday. 
9. To`rt qutblik nima uchun o`rganiladi. 
Adabiyotlar ro`yhati: 
1. А.С.Каримов ва бошкалар. Электротехника ва электроника асослари. Т. «Укитувчи» 
1995 йил. 
2. А.Я.Шихин и другие. Электротехника. М. «Высшая школа» 1989 год. 
3. А.Рахимов. Электротехника ва электроника асослари .Т. «Укитувчи» 1998 йил. 
4. А.И. Холбобоев, Н.А.Хошимов. Умумий электротехника ва электроника асослари. 
2000 йил. 
5. В.В.Паушин и другие. Основа автоматики вычислительный микропроцессорной 
техники.Т. 1989 год.