1-mavzu: falsafa fani predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Falsafa va fan. Falsafa nafaqat fan, balki ijtimoiy hayotning boshqa, chunonchi: iqtisodiy, 
siyosiy, ijtimoiy, huquqiy, ilmiy jabhalari, san’at va shu kabilar bilan ham uzviy bog‘liq. Biz 
falsafa va fan munosabatlarining genezisi haqida ularning birligi va farqlarini aniqlash maqsadida 
sо‘z yuritamiz. Mazkur masalani mufassalroq о‘rganishga kirishar ekanmiz, avvalo kо‘rsatilgan 
tushunchalarning asosiy ma’nolari va mazmunlarini aniqlab olamiz. 
Fanning mohiyati. О‘ziga xos, betakror hodisa – fanning juda kо‘p ta’riflari mavjud, ammo 
uning murakkabligi va serqirraligi tufayli fan tushunchasiga qandaydir bitta, universal ta’rif berish 
mumkin bо‘lmasa kerak. О‘z tarixi mobaynida fan shu qadar kо‘p о‘zgarishlarni boshdan 
kechirgan va uning har bir qoidasi ijtimoiy faoliyatning boshqa jihatlari bilan shu darajada 
bog‘liqki, fan tushunchasiga ta’rif berishga har qanday urinish faqat uning tomonlaridan 
bittasinigina ozmi, kо‘pmi aniq ifodalashi mumkin. Shunga qaramay barcha hollarda fanni 
tushunishga nisbatan ikki asosiy yondashuv, aniqroq aytganda uning keng va tor talqinlari aniq-
ravshan kо‘zga tashlanadi.
Keng ma’nodagi fan – bu butun inson faoliyati jabhasi bо‘lib, uning vazifasi borliq 
haqidagi obyektiv bilimlarni о‘rganish va ilmiy nazariy tizimga solishdan iboratdir. Bu yerda 
«fan», «olim» tushunchalari muayyanlashtirilmaydi va umumiy, yig‘ma tushunchalar sifatida 
talqin qilinadi. «Fan» tushunchasi falsafaga tatbiqan kо‘pincha ayni shu kontekstda qо‘llaniladi, 
faylasuflar esa olimlar deb ataladiki, bu qisman о‘rinlidir.
Muayyan ilmiy fanlar, masalan, fizika, kimyo, biologiya, tarix, matematikani ifodalash 
uchun «fan» tushunchasiga torroq, binobarin, izchilroq ma’no yuklanadi. Bu yerda fanga aniq 
ta’rif berilgan, olim esa tor mutaxassis, muayyan bilim ifodachisi hisoblanadi. U shunchaki olim 
emas, balki doim va albatta yo fizik, yo ximik, yo tarixchi, yo boshqa fan vakilidir. Ayni holda fan 
muqarrar tarzda tabiat, jamiyat, tafakkurning u yoki bu obyekti (hodisasi) haqidagi ilmiy 
bilimlarning qat’iy tartibga solingan, izchil tizimidan tashkil topadi.
Bunday fanlarning har biri faqat ularning о‘zigagina xos bо‘lgan maxsus qonunlar va 
metodlarga, mazkur fan uchun yagona sanalgan til, kategoriyalar apparati va hokazolarga ega 
bо‘ladiki, bu yuz bergan jarayonlarni tо‘g‘ri tavsiflash va tushuntirish, hozirgi davrni tо‘g‘ri 
tushunish va bilimlarning tegishli sohasida albatta yuz beradigan yoki muayyan sharoitda yuz 
berishi mumkin bо‘lgan voqealar yoki jarayonlarni ma’lum darajada aniq bashorat qilish imkonini 
beradi. U yoki bu fanning mazmuni ham, u erishgan natijalar ham barcha madaniyatlar va xalqlar 
uchun yagona bо‘lib, ayrim olimning yondashuvi, nuqtai nazari yoki dunyoqarashiga mutlaqo 
bog‘liq emas. Ular mazkur sohada olg‘a siljish uchun о‘zlashtirish lozim bо‘lgan, vaqt va amaliyot 
sinovidan о‘tgan bilimlar yig‘indisi sifatida avloddan-avlodga о‘tadi.
Dunyoqarash muayyan davrda shakllanadi. Shu ua’noda, har qanday dunyoqarash ijtimoiy-
tarixiy mohiyatga ega bo’lib, kishilarning umri, amaliy faoliyati, hayoti, tabiatga ta’siri va mehnati 
jarayonida vujudga keladi.
Falsafiy dunyoqarash, mohiyat-mazmuniga ko’ra, ma’naviy faoliyat bo’lgani bois, u 
borliqqa bo’lgan ongli, insoniy munosabatning muayyan yo’nalishlarini vujudga keltirgan. 

---

Masalan, kishilarning jamiyatdagi axloqiy munosabatlari — axloqiy dunyoqarashlarida, huquqiy 
dunyoqarashi mavjudligi ham bu tushunchaning tarixiy mohiyatga ega ekanini ko’rsatadi. 
Dunyoqarashning tarixiyligi yana shundaki, u ma’lum bir jarayonda takomillashib boradi. 
Uning shakllari o’zgaradi, tarixiy ko’rinishlari muttasil yangilanib turadi. 
Ma’lumki, insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida dunyoqarash nihoyatda oddiy bo’lgan. 
Agar shunday bolmaganida, har qanday jism o’z hajmiga teng suyuqlik miqdorini siqib chiqarish 
xossasiga ega ekanini kashf etgan qadimgi zamonning buyuk olimi Arximed hammomdan 
yalang’och holda chiqib, «Evrika!», ya’ni «Topdim!», deya qichqirmagan bo’lar edi. 
Dunyoqarash 
jamiyat 
rivojiga 
mos 
ravishda 
asta-sekin 
takomillashib 
borgan. 
Taraqqiyotning keyingi davrlarida fan sohasida qilingan kashfiyotlar inson dunyoqarashi naqadar 
chuqurlashib, uning bilimlar doirasi kengayib ketganini ko’rsatadi. Bunda vorislik an’anasi yaqqol 
ko’zga tashlanadi: har bir davrning dunyoqarashi, g’oyasi o’tmishda yaratilgan ma’naviy 
qadriyatlarning eng yaxshilarini, ilg’or va ijobiylarini o’zida saqlab qoladi. Shu asosda yangi 
tamoyillarga ega bo’lgan dunyoqarash ham takomillashib boradi. Oddiy bug’ mashinasidan 
kosmik raketalargacha bo’lgan fan-texnika taraqqiyoti bunga yaqqol misol bo’la oladi. 
Falsafiy dunyoqarash kundalik faoliyat, dunyoviy, diniy, ilmiy bilimlar, hayotiy kuzatishlar 
va ijtimoiy tarbiya ta’sirida shakllanadi hamda rivojlanadi. Inson ongli ijtimoiy mavjudot bolgani 
bois, uning dunyoqarashi muayyan ehtiyoj va manfaatlarga asoslanadi. Demak, har qanday 
dunyoqarash muayyan inson, ijtimoiy guruh yoki tabaqaning o’z ehtiyoj, manfaatlaridan kelib 
chiqqan holda borliqqa munosabatini ifodalovchi g’oyalar, nazariyalar, bilimlar majmuasi, ruhiy 
holat va e’tiqod mujassami hamda ularning namoyon bo’lishidir. 
Ontologiya — olam, inson va jamiyatning obektiv-universal mohiyati to’g’risidagi falsafiy 
ta’limotdir.
Mifologik dunyoqarash qadimgi zamon kishilarining o’zlariga munosib hayot sharoitlarini 
yaratish ehtiyojlaridan kelib chiqqan. Ezgulik va haqiqat uchun kurash g’oyalarining ifodasi 
bo’lgan afsona va rivoyatlarda millatning muayyan ruhiy holati, kelajakka ishonchi, vatanga 
muhabbati, insoniy kamolotga intilishi badiiy vositalar, afsonaviy qahramonlar timsolida ifoda 
etilgan. 
Muayyan dunyoqarash tarkibida diniy-ilohiy qarashlar o’ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ular 
insonning ilohga bo’lgan e’tiqodi bilan bog’liq bo’lib, vujudga kelishiga ko’ra, boshqa 
dunyoqarash shakllari kabi, muayyan asoslarga ega. Jamiyat hayotida har qanday, shu jumladan, 
diniy dunyoqarashning o’rni va ahamiyatini ham sun’iy ravishda mutlaqlashtirish, salbiy 
oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu hol ayniqsa, diniy fundamentalizm va ekstremizm 
insoniyat uchun jiddiy xavfga aylangan hozirgi davrda yaqqol namoyon bo’lmoqda. 
Diniy dunyoqarashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan o’rganadi. Teologiya olam va 
odam munosabati, hayot va o’lim muammosi kabi masalalarni ilohiyot, diniy e’tiqod tushunchalari 
bilan bog’lab tahlil qiladi hamda o’ziga xos mukammal tizimini yaratgan. Bugungi kunda diniy 
dunyoqarashning bir talay asosiy vazifalari orasida, uning hayot ziddiyatlarini bartaraf qilish bilan 
bog’liq regulyativ faoliyati nihoyatda muhimdir. Umuman, dinning barkamol avlodni 
tarbiyalashdagi o’rni va ahamiyati benihoyat ulkan va i tobora ortib bormoqda. 
Taraqqiyot jarayonida falsafadan tabiatshunoslik fanlari bilan birga psixologiya, etika, 
estetika kabi ijtimoiy fanlar ham ajralib chiqdi. Keyinchalik madaniyat, qadriyatlar va huquq kabi 
sohalarni o’rganadigan alohida yo’nalishlar ham paydo bo’ldi. Ular olamni o’z predmeti doirasida 
yaxlit bilish, uning xususiy qonuniyatlarini o’rganishga yordam beradi. 
Dunyoqarash tizimining rivojlanish darajasi jamiyat taraqqiyotiga mos keladi va uni ifodalab 
turadi. Bundan tashqari, har bir tarixiy davrda millatning rivojlanishi, uning mentaliteti va 
dunyoqarashida namoyon bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, dunyoqarash tizimi va ularning 
xususiyatlari muayyan inson, ijtimoiy guruh, tabaqa va butun millatning ma’naviy qiyofasini 
belgilab beradi. 
«Dunyoqarash» tushunchasi o’zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy g’urur, tarixiy xotira, 
ma’naviy barkamollik kabi tuyg’u va tushunchalar bilan uzviy bog’liq holda shakllanadi. Chunki, 

---

dunyoqarash aynan 
ana 
shu 
ruhiy-ijtimoiy hodisalar 
orqali 
oydinlashadi, 
umuminsoniy 
qadriyatlarning tarixiy bir bo’lagiga aylanadi. 
Falsafiy dunyoqarashning tarixiy shakllari insoniyat taraqqiyotining qonuniy natijasi bo’lib, 
jamiyat rivojlanishining ma’naviy mezoni sifatida namoyon bo’lgan. Taraqqiyotning dastlabki 
bosqichlarida kishilarning tabiatga, o’zlarining ijtimoiy hayotiga bo’lgan munosabati turli rivoyat 
va afsonalarda o’z ifodasini topgan. Ular shu tariqa mifologik dunyoqarashni shakllantirgan. 
Yovuzlik va ezgulik o’rtasidagi kurashda yaxshilikning mudom tantana qilishi mifologik 
dunyoqarashning gumanistik mazmunidan dalolat beradi. Xususan, o’zbek xalqi sivilizatsiyasi 
jarayonida yaratilgan rivoyat, afsona va boshqa janrlardagi og’zaki ijod namunalari millatimiz 
tarixda qanday n a’naviy qiyofaga ega bo’lganini hanuz ko’rsatib turadi. Ular bugungi kunda jahon 
ahlini hayratga solmoqda.
Falsafiy dunyoqarashning quyidagi tamoyillari har qanday konkret dunyoqarash shakllari 
uchun uslubiy asos bo’lib xizmat qiladi. 
1. 
Falsafiy dunyoqarash ilmiydir, Chunki u narsa va hodisalar o’rtasidagi bog’lanish, 
aloqadorlik va munosabatlarni kundalik ong darajasidagina emas, balki nazariy ong darajasida 
ham ifodalaydi. Har qanday falsafiy dunyoqarash shakli obektiv olamdagi narsa va hodisalarning 
konkret munosabatlarini aks ettiradi. 
2. 
Falsafiy dunyoqarashning tarixiylik tamoyili jamiyatning o’tmishi dunyoqarashlar 
tarixidan iboratligini va uzluksiz rivojlanishini ifodalaydi. 
3. 
Falsafiy dunyoqarashning mantiqiy izchilligi tamoyili har qanday dunyoqarash 
shakli va darajasining mantiqiy birikmalar orqali ifodalanishi bilan izohlanadi. Agar mantiqiy 
izchillik buzilsa, dunyoqarashning tashqi olamni xolis, ilmiy, aniq-ravshan va izchil aks ettirishiga 
putur yetadi. 
4. 
Falsafly 
dunyoqarashning 
universalligi 
boshqa 
dunyoqarash 
shakllarining 
mazmunini tashkil qilishi bilan sifatlanadi, ya’ni har qanday dunyoqarash shakli o’ziga xos falsafiy 
xususiyatga ega. 
5. 
Falsafiy dunyoqarash maqsadga muvoflq bo’lib, inson manfaatlariga mos keladi. 
Chunki, inson muayyan maqsad, orzuumidlar bilan yashaydi, ularni o’z dunyoqarashida aks 
ettiradi. 
6. 
Falsafly dunyoqarashning g’oyaviylik tamoyili, uning asosida muayyan g’oya 
yotgani bilan ifodalanadi. Xususan, bugungi o’zbek milliy falsafiy dunyoqarashi milliy 
mustaqillik, o’zlikni anglash, millatimiz kelajagini belgilaydigan istiqlol g’oyasiga tayanishi bilan 
xarakterlidir. Falsafiy dunyoqarash shu g’oyani e’tiqodga aylantiI ish va uning amalga oshishi 
uchun xizmat qiladi. 
7. 
Falsafiy dunyoqarashning eng muhim tamoyillaridan biri nazariya va amaliyot 
birligidir. Dunyoqarashning nazariya sifatida mavjudligi ijtimoiy amaliyot tajribalarini ijodiy 
umumlashtirib, istiqbol rejalarini belgilashda qo’l kelishi bilan izohlanadi. Shuningdek, 
dunyoqarashning amaliyotga joriy etilish jarayonida uning usul va vositalari muhim ahamiyatga 
ega. 
Yuqorida ko’rsatilgan funksiyalarning o’zaro ichki bog’liqligi lalsafaning mushtarak 
umumnazariy va uslubiy ahamiyatini belgilab beradi. Ularning o’ziga xos xususiyatlari hamda 
ahamiyatini har tomonlama o’rganish inson va jamiyatning ma’naviy kamolotiga nihoyatda katta 
ta’sir ko’rsatadi. Bu esa o’z navbatida, lalsafiy bilimlar tizimini takomillashtirish yo’llarini topish 
imkonini beradi. Masalaning bu tarzda hal etilishi umuminsoniy sivilizatsiya tamoyillariga ham 
mos keladi. 
Falsafly tafakkur rivoji insoniyat taraqqiyoti bilan uzviy bog’liq jarayondir. Ma’lumki, 
hayotdagi voqea-hodisalarning barchasi ijtimoiy ongda aks etadi. Taraqqiyot jarayonida davrlar 
o’zgarishi bilan unga xos ma’naviy, huquqiy, siyosiy va falsafiy mezonlar ham shakllana 
boshlaydi. Ammo bu o’z-o’zidan yuz bermaydi. Ayniqsa, inson tafakkurining o’zgarishi, 

---

dunyoqarashning yangicha tamoyillarga ega bo’lishi uzoq davom etadigan murakkab jarayondir. 
Bu hol bizning kunlarimizda ham yaqqol namoyon bo’lmoqda. 
Hozirgi kunda jamiyatimizda istiqlol g’oyalariga asoslanadigan yangi dunyoqarashni 
shakllantirish asosiy vazifa bo’lib turibdi. Zero, inson dunyoqarashini, uning asosiy tamoyillarini 
o’zgartirmasdan, yangi jamiyatni qurish qiyin. Istiqlol talablari darajasida falsafiy tafakkurni 
yangilash vazifalarini bajarish g’oyat murakkab bo’lib, quyidagi bir qator muammolarni hal 
qilishni taqozo etmoqda: 
— 
kishilar ongi va turmush tarzidan sobiq tuzumga xos g’ayriinsoniy tamoyillarni 
siqib chiqarish; 
— 
O’zbekiston falsafasida jahon falsafiy tafakkuri yutuqlaridan yanada kengroq 
foydalanish; 
— 
bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish jarayonida nafaqat oddiy fuqaro, 
balki ziyoli va falsafa mutaxassislarining ongida hamon saqlanib kelayotgan loqaydlik va mutelik 
kabi kayfiyatlarga barham berish; 
— 
ma’naviy merosimizni qayta tiklash va ijodiy rivojlantirish jarayonida buyuk 
ajdodlarimiz falsafiy merosini yanada keng va chuqurroq o’rganish; 
— 
falsafiy adabiyotlarni milliy manfaatlarimizga yanada ko’proq moslash, qo’llanma 
va darsliklarimizda milliy g’oya va istiqlol mafkurasi tamoyillarini aks ettirish; 
— 
istiqlol talablariga mos keluvchi sog’lom g’oyali ma’naviy barkamol avlodni 
tarbiyalash zaruratiga mos tadqiqotlar olib borish, ular asosida ta’lim-tarbiyaning samarali usul va 
imkoniyatlarini izlab topish; 
— 
jahon va Sharq xalqlari falsafiy merosini puxta va chuqur o’rganish, bu jarayonda 
turli g’oya va mafkuralarning davlatlar va xalqlar taqdiriga ta’sirini aniq ko’rsatish va shu asosda 
istiqlol mafkurasining tamoyillarini kishilar ongiga singdirish. 
Ana shu masalalarni uyg’un holda hal qilish falsafly dunyoqarashimizni yangilashga yordam 
beradi. 
Bunda, avvalo jamiyatning siyosiy-huquqiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotida yuz beradigan 
ijobiy o’zgarishlar uni harakatlantiruvchi, taraqqiy ettiruvchi asosiy omil — inson tafakkuri, 
ruhiyati, his-tuyg’ulariga samarali ta’sir etadi. Shu bilan bog’liq ravishda, Vatan va xalq tarixi, 
ma’naviy-madaniy meros, ona tili, din, milliy turmush tarzi, milliy urf-odatlarni ya ngi davrning 
mohiyat-mazmunidan 
kelib chiqqan holda tiklash, boyitish va milliy g’urur-iftixorning 
yuksalishida juda ulkan o’rin tutadi. 
XXI asrga kelib, insoniyat g’oyat murakkab, olamshumul muammolar qarshisida 
turganligini anglay 
boshladi. 
Xususan, 
yadro 
urushi 
xavfi, 
keskinlashayotgan 
ekologik 
muammolar, xomashyo va energetika resurslari, Yer shari aholisining shiddat bilan o’sib 
borayotgani, ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, sog’liqni saqlash, maorif va madaniyatni, fan-
texnika va texnologiyani rivojlantirish muammolari yangicha tafakkurni taqozo qilmoqda. Bu 
masalani milliy va umuminsoniy falsafiy g’oyalarni, nazariyalarni ishlab chiqmasdan hal qilish 
mumkin emasligi esa tobora aniq bo’lib bormoqda. 
Jamiyat taraqqiyoti va falsafaning rivojlanishi dialektikasi ana shu xususiyatlarga asoslanib, 
o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi. Bir tomondan, jamiyatning o’zgarib borish tamoyili falsafiy 
g’oya, nazariya va ta’limotlar o’zgarishini taqozo qiladi. Ikkinchi tomondan, o’zgarayotgan falsafa 
jamiyat moddiy-ma’naviy hayot tarzini ilg’ab olib, uning istiqbollarini belgilash, mafkurasini 
shakllantirishda nazariy, uslubiy asos bo’lib xizmat qiladi. Ayniqsa, mamlakatimiz bozor 
iqtisodiyoti munosabatlariga o’tgan bugungi kunda kishilar tafakkuri va ongida saqlanib 
qolayotgan eskicha fikrlash qoliplarini bartaraf etish, yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni 
rag’batlantirish, milliy o’zlikni anglash, istiqlol mafkurasini shakllantirishda shoshilmay, behuda 
his-hayajonlarga berilmasdan, aql-zakovat bilan ish tutishda falsafaning o’rni va ahamiyati 
g’oyatda ulkandir. 
Falsafa har qanday murakkab ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vaziyatda ham kishilarni yuksak 
g’oyaviylik, mustahkam e’tiqod, kelajakka ishonch ruhida tarbiyalash bilan birga, ularga murosa 

---

va hamkorlik qilish, chigal muammolarni ham umummilliy, umuminsoniy manfaatlarni nazarda 
tutgan holda madaniy va ma’rifiy hal etish imkoniyatlarini topishga yordam beradi. 
Falsafaning umumbashariy fan ekani, uning bahs mavzulari va asosiy muammolarini 
belgilab beradi. Shu ma’noda odam va olam, ularning ibtidosi va inlihosi, hayoti va о‘zaro 
munosabatlari, inson gafakkuri, tabiag va jamiyat laraqqiyozining umumiy qonuniyatlari falsafa 
uchun azaliy muammo.lardir. Shu bilan birga, muayyan davrda tug‘iladigan va hal etiladigan 
о‘tkinchi muammolar ham bо‘ladi. Ular abadiy muammo.lar dara jasiga kо‘tarilmasa-da, о‘z 
davrining pshab va ehtiyojlaridan kelib chiqqani uchun, muhim ahamiyat kasb etadi. 
Falsafa yangi goyalarning tug‘ilishiga imkon beradi. Hayot, ijtimoiy tajriba bilan uzviy 
bog‘liq holda rivojlapadi. U tarixiy davr bilan mustahkam aloqadorliqda taraqqiy etadi. Har bir 
tarixiy davr, uning oldiga yangi masala va muammolarni qо‘yadi. Falsafiy muammolar bevosita 
hayot zaruratidan tug‘iladi. Aynan ular orqali falsafada davrning taraqqiyot tamoyillari va о‘ziga 
xos xususiyatlari aks etadi. Masalan, hozirgi davrda istiqlol mafkurasi falsafiy asoslarini izohlash 
zarurati shu bilan belgilanadi.