1-mavzu: falsafa fani predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOTI BOSQICHLARI: SHARQ FALSAFASI 
Falsafiy tafakkur taraqqiyoti jarayonida inson va uning mohiyati, borliqqa munosabati, 
borliq haqidagi umumiy bilimlarning shakllanishi va rivojlanishiga oid bo’lgan turli ta’limotlar 
yuzaga keldi. Bu ta’limotlarda insonning mohiyati va borliqqa munosabati masalasi o’sha davrdagi 
nazariy fikrlar, dunyoqarashlar asosida tahlil etildi. Ayrim falsafiy ta’limotlar tarix sahnasidan 
tushib, o’rniga yangilari shakllandi. Lekin, inson o’zini qiziqtirgan falsafiy muammolarga hanuz 
to’la javob topa olgani yo’q. Biror muammo falsafiy chuqur tahlil etilsa, o’rniga ko’plab yangilari 
kun tartibiga qoyila boshladi. Shu asosida o’rganiladigan falsafiy muammolar doirasi ham tobora 
kengayib,murakkablashib bordi. Umar Hayyom yozganidek: 
„Azal sirin bilolmasmiz, na sen-i, na men, 
Bu jumboq, hal etolmasmiz, na sen-i, na men. 
Parda orqasidadir bu g’uvurimiz, 
Parda ketar-u, qolmasmiz, na sen-i, na men“. 
Tarixda, men o’zimni qiziqtirgan barcha savollarga to’liq javob topdim, degan dono 
mutafakkir bo’lgan emas. Donolarning donoligi — bilganidan ko’ra, bilmagani ko’pligini 
anglashidir. Tarixda falsafa rivojiga hissa qo’shgan buyuk allomalar ham umrining oxirida, men 
hech narsa bilmay dunyodan o’tib ketmoqdaman, deb armon bilan hayotdan ko’z yumganlar. Ular 
hayot vaqtida „parda orqasida“ bo’lib ko’ringan sirlar keyin ochilgan. Lekin buni ko’rish ularga 
nasib etmagan. Shu sababli insoniyat tarixida yuzaga kelgan har bir yangi ta’limot haqiqatni bilish 
yo’lidagi kichik bir pog’onadir. Bu yo’ldagi falsafiy bilimlar rivojining har bir pog’onasi xoh 
idealistik bo’lsin, xoh materialistik bo’lsin, inson ma’naviyati taraqqiyotida o’ziga xos o’rni va 
ahamiyati bor. 
Qadimgi Sharqda falsafaning rivojlanishi, о‘ziga xosligi va betakrorligidan qat’iy nazar, 
ayrim umumiy qonuniyatlarga ega. Birinchidan, falsafiy tafakkur Sharqda ijtimoiy ongning 
dastlabki shakli sifatidagi mifologiya negizida vujudga kelgan. Mifologiya inson о‘zini atrof 
muhitdan ajratishga va hodisalarni tabiiy sabablarga muvofiq tushuntirishga qodir emasligi bilan 
tavsiflanadi. Inson dunyoni va undagi barcha hodisalarni xudolar va qahramonlar harakati bilan 
tushuntiradi. Ikkinchidan, Sharq falsafasi sinfiy jamiyat va davlat paydo bо‘lishi bilan ijtimoiy 
ong shakli sifatida vujudga kelgan. Masalan, qadimgi Hindistonda falsafaning vujudga kelishi 
taxminan uning hududida quldorlik davlatlari shakllana boshlagan miloddan avvalgi I ming 
yillikda yuz bergan. Xitoyda falsafa bu yerda jamiyatning sinfiy tabaqalanish jarayoni boshlangan, 
chunonchi: jamoalar kasodga uchrab, yangi yer mulkdorlari va shahar boylarining iqtisodiy va 
siyosiy qudrati osha boshlagan miloddan avvalgi VI-V asrlarda vujudga kelgan.
Shu bilan birga, Sharqning о‘ziga xosligi, unga mansub bо‘lgan madaniy taraqqiyot jahon 
sivilizatsiyasining beshigi, dunyo xalqlari rivojiga qо‘shilgan munosib hissa ekani ham sir emas. 
Bu hol jahonning barcha xolis mutaxassis olimlari tomonidan e’tirof etiladi. Qolaversa, Vatanimiz 
sivilizatsiyasining Sharq sivilizatsiyasi quchog‘ida voyaga yetgani vauning qadriyatlarini о‘zida 
aks ettirganini, unga va butun dunyo madaniyatiga ulkan ta’sir kо‘rsatganini doimo esda tutish 

---

darkor. 
Sharq madaniyati taraqqiyotining ilk davrlari deganda, kо‘pgina mutaxassislar bizning 
Vatanimiz о‘tmishini, Misr, Bobil va insoniyat tarixining eng qadimgi sivilizatsiyalaridan biri 
bо‘lgan Shumer davrlarini esga oladi. Bularning har biri insoniyat tarixida jamiyat hayoti, 
qadriyatlar tizimining о‘ziga xosligi, boshqarish va iqtisodiy jarayonlarning muayyan tarzda 
namoyon bо‘lishi bilan tavsiflanadi. Ushbu madaniyat о‘choqlari haqida maktab ta’limi jarayonida 
“Eng qadimgi tarix" darsliklari orqali ma’lumot berilgan. Zukko talabalar о‘sha davrlarda qanday 
siyosiy jarayonlar kechgani, qanday podsholik va imperiyalar bо‘lganini yaxshi biladi. Biz bugun 
о‘sha davrlardagi falsafiy dunyoqarash, qadimgi ajdodlarimizning fikr-mulohazalari, о‘ziga xos 
ta’limotlarining 
asosiy 
tamoyillari 
bilan 
yaqinroq 
tanishmoqchimiz. 
Kо‘hna 
Sharq 
sivilizatsiyasining beshiklaridan biri bо‘lgan Misr, qadimgi zamonda ilk о‘troq hayot va о‘ziga 
xos dehqonchilik an’analari boshlangan Nil daryosi bо‘ylaridagi madaniyat dunyo olimlari 
diqqatini tortib keladi
1
. 
Uchinchidan, Sharq falsafasi umuminsoniy qadriyatlarga qarab mо‘ljal oladi. U insonni 
hamisha qiziqtiruvchi hodisalarni о‘rganadi, Qadimgi manba “Avesto”da kо‘rsatilgani kabi 
«qanday qilib yaxshi fikrlash, yaxshi sо‘zlash va yaxshi ish kо‘rish mumkin», degan savolga javob 
topishga harakat qiladi. Bu noyob mevalardan bahramand bо‘lish uchun inson falsafiy 
donishmandlikni о‘zlashtirishi lozim: u dunyo va uni anglab yetish, inson va tabiat, inson 
hayotining mazmuni va boshqa shunga о‘xshash muammolarda mо‘ljal ola bilishi kerak.
Qadimda Sharq falsafasi yaxshilik va yomonlik, gо‘zallik va xunuklik, adolat va adolatsizlik, 
dо‘stlik, birodarlik, muhabbat va nafrat, baxt, lazzatlanish va azob chekish kabi muammolarning 
yechimini izlagan. Bu jarayon о‘sha davr buyuk faylasuflarining fikrlarida ayniqsa, bо‘rtib 
namoyon bо‘ladi: 
Zardо‘sht: “Ezgu fikr, ezgu sо‘z, ezgu amal” 
Platon: “Oliyhimmatlilik – vaziyatdan mohirona foydalanish: aql-idrok bilan bog‘langan 
sahovatlilik”; 
Aristotel: “Dо‘stlik birga yashashning zaruriy shartidir”; 
Konfusiy: “Odamlar seni bilmasliklaridan g‘am chekma, о‘zing odamlarni bilmasligingdan 
g‘am chek”; 
Lao-szi: “Yuksak fazilatli inson odamlar bilan munosabatlarda xushmuomala bо‘lishi, 
mamlakatni boshqarishda izchil bо‘lishi lozim; ishda imkoniyatlardan kelib chiqishi, harakatda 
vaqtni hisobga olishi lozim”.
Beshinchidan, 
falsafiy 
bilimning 
dunyoqarash 
bilan 
bog‘liqligi 
Sharq 
falsafasi 
rivojlanishining qonuniyatidir. Biz istaymizmi, yо‘qmi, lekin falsafiy g‘oyalar, 
qarashlar, 
nazariyalar va tizimlar yo idealistik, yo materialistik, ba’zan eklektik (bu ikki dunyoqarashning 
birikmasi) bо‘ladi. Masalan, hindlarning qadimgi falsafiy kitobi «Upanishada»da, shuningdek 
«Chorvaka» qadimgi hind falsafiy maktabiga doir manbalarda suv, olov, yer, havo, Zardushtiylik 
ta’limotida olov butun borliqning substansional asosidir, deb qayd etiladi.
Sharq falsafasi rivojlanishining navbatdagi umumiy qonuniyati uning metodologik ahamiyat 
kasb etuvchi haqiqiy ilmiy bilimga erishish yо‘lida ilmiy izlanishlar olib borishidir. Bu yerda gap 
fanga va falsafaning metodologik funksiyasiga bо‘lgan munosabat haqida ketmoqda. Falsafiy 
ta’limotlar, konsepsiyalar, g‘oyalar yordamida turli hodisalarning tahlili amalga oshiriladi, amaliy 
tavsiyalar beriladi. Bu jihatdan miloddan avvalgi V asrda vujudga kelib, Xitoydagina emas, balki 
boshqa Sharq mamlakatlarida ham keng tarqalgan konfusiychilik diqqatga sazovordir. Uning 
ayrim konsepsiyalari hanuzgacha tirik. Masalan, «syao» yoki ota-onani hurmat qilish, kattalarga 
izzat-ikrom kо‘rsatish konsepsiyasi yosh jihatidan ham, ijtimoiy iyerarxiya bо‘yicha ham 
kattalarga nisbatan о‘z xulq-atvorini barcha fazilatlar mohiyatini anglab yetish asosida yо‘lga 
qо‘yishni taklif qiladi.
1
Falsafa asoslari: o‘quv qo'llanma / Q.Nazarov va boshq. — Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy 
jamiyati, 2018. - 380 b.

---

Sharqda faylasuflar narsalar va hodisalarni о‘rganish, tahlil qilish, tushuntirishning о‘z 
metodlarini yaratganlar. Yangi davr tadqiqotchilari, Gegeldan boshlab, ikki asosiy falsafiy metod 
– dialektik va metafizik metodlarni ilgari surganlar. Qadimgi dunyo falsafasi rivojlangan sharoitda 
bu metodlar faylasuflar tomonidan ongli ravishda idrok etilmagan. Ular stixiyali, aniqroq 
aytganda, falsafiy ta’limotlar, tizimlar va qarashlarga ichdan xos bо‘lgan metodlar sifatida amal 
qilgan.