1-mavzu: falsafa fani predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Qadimgi Xitoy falsafasi. Qadimgi Xitoyda fan va madaniyat o’ziga xos shaklda 
rivojlangan. Eramizdan avvalgi ikki minginchi yilning o’rtalariga kelib, Yuan-in davlatida 
muayyan xo’jalik shakli yuzaga kelgan. Eramizdan avvalgi XII asrda esa, urushlar natijasida 
davlat Chjou qabilasining qo’liga o’tgan. Bu hokimiyat eramizdan avvalgi III asrgacha davom 
etgan. Bu vaqtda diniy mifologik dunyoqarash hukmronlik qilgan. U olam va tabiatning paydo 
bo’lishini o’ziga xos tarzda tushuntirgan va dunyoviy bilimlar rivojiga o’z ta’sirini o’tkazgan. 
Bunday ruhdagi falsafiy g’oyalar ayniqsa qadimgi Xitoy donishmandi Konfutsiy (551—
479) ijodida yaqqol aks etgan. Uning «Hikmatlari», ya’ni aforizmlari juda mashhur. Konfutsiy 
talimotida umuminsoniy qadriyatlarning xitoy xalqi turmush tarzida o’ziga xos tarzda namoyon 
bolishi, bu xalqqa xos ma’naviy mezonlar aks etgan. Bu ta’limot bir necha asrlar davomida ushbu 
hududda milliy g’oyalar majmuyi, millatning mafkurasi sifatida odamlarning ma’naviy ongi va 
qiyofasi shakllanishiga ta’sir ko’rsatgan. U hozirgi Xitoyda ham o’zining muayyan ahamiyatini 
saqlab qolgan. 
Konfutsiy fikricha, olamni osmon boshqaradi. Osmon irodasi — taqdirdir. Biz yashab turgan 
olam, undagi tartib osmon hukmdori tomonidan yuborilgan. Jamiyat hayotidagi tartibga qattiq 
amal qilish talab etiladi. Tartib, Konfutsiy nuqtayi nazariga ko’ra, ilohiy mazmunga ega va uning 
mohiyatini «Li» tushunchasi belgilaydi. U, ya’ni tartib dunyoning mohiyatini aks ettiradi. 
Binobarin, jamiyatdagi barcha harakatlar unga binoan amalga oshishi lozim. Tartib — insoniyat 
jamoasining eng oliy hayotiy qadriyatlaridan biridir. Konfutsiyning ta’kidlashicha, shaxs faqat o’zi 
uchun emas, balki jamiyat uchun ham yashashi kerak. Konfutsiy ta’limotida insonning hayotdagi 
ijtimoiy o’rni nihoyatda ulug’, u o’ziga ravo ko’rmagan narsani boshqalarga ham ravo ko’rmasligi, 
o’ziga ravo ko’rgan narsani boshqalariga ham ravo ko’rishi lozim. 
Konfutsiyning qarashlari keyinchalik jahon falsafasida axloqiy tamoyillar rivojida, adolat, 
birodarlik, erkinlik g’oyalari takomilida muhim o’rin tutgan. Bu ta’limot Xitoyda ikki ming yil 
davomida davlat dini darajasiga ko’tarilgan va xalq hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. 
Qadimgi Xitoyning ko’zga ko’ringan faylasuflaridan biri LaoSzidir (VI—V asrlar). Uning 
ta’limotiga ko’ra, olam, jamiyat va inson hayoti Dao qonuniga boysunmog’i lozim. Daosizm 
ta’limoti ana shu tariqa shakllangan. Dao qonuni — tabiatning yashash qonunidir, undagi rang-
baranglik kurashi va uyg’unligi abadiyligining e’tirof etilishidir. Bu qonunga ko’ra, olamning 
asosini tashkil etuvchi «Si», ya’ni beshta unsur — olov, suv, havo, yer va yog’och yoki metall 
olamdagi barcha jismlar asosini tashkil etadi hamda ularning yuzaga kelishini ta’minlaydi. Lao-
Szining ta’kidlashicha, olamda hech bir narsa doimiy va o’zgarmas, harakatsiz holda bolishi 
mumkin emas. 
Daosizmga binoan, dunyodagi hamma narsa bir holatdan ikkinchi holatga o’tib turadi. 
Qarama-qarshi kuchlar o’rtasidagi kurash, ya’ni In va Yan orasidagi munosabat — bizni o’rab 
turgan olamni harakatga keltiruvchi kuchlar manbayidir. In va Yan o’rtasidagi kurash daoni 
anglatadi. Odamzod bu kurash jarayonida doimo yaxshilik tomonida turishi, o
’
zini qurshab turgan 
tabiat va atrofdagi olamga mehr ko
’
rsatishi lozim. Bolmasa, Dao qonuni buziladi va bunday joyda 
baxtsizlik, fojia yuz beradi. LaoSzi bu o
’
rinda ekologik faloqatni nazarda tutgan. «Kishilar Dao 
qonunini buzmasliklari kerak, aks holda tabiat ulardan albatta o
’
ch oladi», degan edi Lao-Szi. Buni 
ekologik faloqatlar avj olib borayotgan bugungi kun voqeligi ham tasdiqlaydi. 

---

Umuman, tabiat, jamiyat va insonga nisbatan ehtiyotkor munosabatda bolish, Ona zamin va 
Vatanni asrab-avaylash, odamlar o
’
rtasidagi munosabatlarda yaxshilik tomonida turish — qadimgi 
xalqlarga xos bo
’
lgan falsafaning bosh g’oyalaridir. O’sha, hamma narsa oddiy tushunilgan qadim 
zamonlardayoq buyuk aql egalari odamlarni tabiatni asrashga, insonni qadrlashga chaqirgani bejiz 
emas. Ular insoniyat hayotiga xavf soladigan darajaga yetmay turib, u boradagi muammolarning 
oldini olish to
’
g
’
risida juda ibratli o’gitlar bergan. Qadimgi dunyo falsafasini chuqurroq o
’
rgangan 
odam o
’
sha davr mutafakkirlari hozirgi zamon sivilizatsiyasi qarshisida turgan barcha 
umumbashariy muammolardan odamlarni ogohlantirganligining guvohi bolishi murnkin. Gap bu 
ogohlantirishni eshitish, ularni o’zlashtirish va hayotning qonuniga aylantirishda edi, xolos. 
Afsuski, odamzod nasli o
’
zi yaratgan buyuk daholarning barcha o
’
gitlariga hamma vaqt ham quloq 
solavermagan. Ilm va fanda necha-necha kashfiyotlar qilingan, ammo ulardan o
’
z vaqtida kerakli 
tarzda foydalanilmaganiga ko
’
hna tarix guvoh. Bugun ham ajdodlarimizning Vatan, tabiat, 
jamiyatni asrash, undagi tartib va qoidalarni buzmaslik to
’
g
’
risidagi da’vatlari eskirgani yo
’
q. 
Yillar, asrlar o’tishi ularning qadrini tushirmaydi. Zero, bu talimotlar insoniyatning o’tda yonmas 
va suvda cho’kmas umuminsoniy qadriyatlari to’g’risidadir. 
 Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII asrlarigacha bo’lgan davr mahsuli bolgan 
diniy-falsafly ta’limotlardan hiri zardushtiylikdir. Bu ta’limotga Zardusht asos solgan bo’lib, 
Sliarq va G’arbda Zaratushtra, Zaroastr nomlari bilan mashhurdir. Manbalarga ko’ra, Zardusht 
eramizdan avvalgi VI asrning birinchi yarmida yashagan. Lekin uning tarixiy yoki afsonaviy shaxs 
ekanligi haqida aniq bir to’xtamga kelingani yo’q. U o
’
zini payg
’
ambar deb e’lon qilgan. Lekin 
uning payg
’
ambarligi ilohiy kitoblarda o
’
z tasdig’ini topmagan. 
Keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko
’
rsatmoqdaki, bu ta’limot Vatanimiz 
hududida, xususan, Xorazm zaminida paydo bo
’
lgan. Zardushtiylikning bosh kitobi «Avesto»dir. 
Unda qadimgi xalqlarning dunyo to’g’risidagi tasavvurlari, o
’
ziga xos qadriyat va urf-odatlari aks 
etgan. Unda olamning azaliy qarama-qarshi kuchlari — yaxshilik va yomonlik, yoruglik va 
zulmat, issiqlik va sovuqlik, hayot va o
’
lim borasidagi qarashlar o
’
z ifodasini topgan. «Avesto»da, 
Shuningdek, tabiat falsafasi, tarix, etika, tibbiyotga oid ma’lumotlar ham berilgan. 
Falsafa tarixida makedoniyalik Shox Filippning o
’
g’li Aleksandr (eski o
’
zbek tilida Iskandar 
deyilgan) istilosi va Grek-Baqtriya davri falsafasi ham xalqimizning taraqqiyot tarixida muhim 
o
’
rin tutgan. Manbalarda Aleksandr «Avesto»ning ko
’
pgina qismini yondirib yuborgani haqida 
malumotlar bor. Bugungi kungacha ham ayrim tarixchilar Aleksandr «Avesto»ning tilini 
bilmagani, uni o
’
qiy olmagani sababli bu kitobning qadr-qimmatini tushunmagan va uni yoqish 
to
’
g
’
risida ko
’
rsatma bergan, degan fikrlarni bayon etadilar. Aslida unday emas. Bu — tarixiy 
haqiqatni, garchand u kimlar uchundir achchiq va kimlar uchundir ibratli bo
’
lsa-da, xaspo
’
shlashga 
urinishdan boshqa narsa emas. Negaki, Aleksandr o
’
z zamonida fanlarning otasi deb nom olgan 
falsafani fan darajasiga ko
’
targan, buyuk donishmand sifatida yetti iqlimda tan olingan Arastudan 
ta’lim olgan edi. Binobarin, Aleksandrni savodsiz, kitobning qadrini tushunmaydigan kimsa deb 
ta’riflash tarix haqiqatiga to
’
g
’
ri kelmaydi. 
To’g’ri, u «Avesto»ni o’tda kuydirgan bolishi mumkin. Lekin buni kitobning qadrini 
tushunmagani uchunmas, balki yerli xalqlarni birlashishga da’vat etib turuvchi, ular e’tiqod 
qoygan milliy g’oyalar timsoli bo’lgan va o’z saltanatiga qarshi muttasil kurash olib boruvchi 
vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba ekanini nazarda tutib, shu ishni amalga oshirgan. U, 
yuqorida ta’kidlanganidek, mazkur kitob omon tursa, u ushbu zamin farzandlari uchun o’zlikni 
anglash, binobarin, kuch-qudrat manbayi bo’lib qolaverishini nihoyatda yaxshi tushungan. 
Aleksandrdan keyin yashagan Rim imperatorlari ham Misr va Vizantiyaga qarshi urush qilib, 
yahudiylarning yerini bosib olganida tub aholining madaniy boyliklarini yo’q qilgani, «Zabur» va 
«Tavrot»ning qadimgi nusxalarini kuydirib yuborgani yuqoridagi misolning tasodifiy emasligidan 
dalolat beradi. 
Umuman, har qanday sharoitda ham istilochilarning birinchi ishi xalq va millatlarni zo’rlik 
bilan bosib olish, boyliklarini talash bo’lsa, keyingi asosiy faoliyati — millatni o’z tarixi va 
an’analaridan uzib qoyish, madaniy merosini talon-taroj qilish, uning ma’naviyatini yo’qotishdan 
iborat bo’ladi. Tarixning bu achchiq sabog’i mustamlakadan ozod bo’lgan, o’z mustaqilligini 

---

saqlab qolish va mustahkamlashga intiladigan har qanday xalq taraqqiyoti uchun eng muhim 
xulosa bo’lib xizmat qiladi. 
Markaziy Osiyoda buddaviylik ham o’z o’rniga ega. U diniy-falsafiy ta’limot sifatida 
qadimgi Hindistonda eramizdan avvalgi VI asrning oxiri va V asr boshlarida vujudga kelgan. U 
jahonda keng tarqalgan dinlardan biridir. Bu ta’limotga asos solgan donishmand Sidharta 
urug’idan chiqqan Gautama hisoblanadi. Keyinchalik u «Budda», ya’ni nurlangan degan laqabga 
ega bo’lgan. Buddaviylik Islomga qadar O’rta Osiyoda tarqalgan qadimgi dinlar orasida mavqe 
jihatidan juda katta o’rin tutadi. Bu ta’limot O’rta Osiyoga eramizdan avvalgi II—I asrlarda kirib 
kelgan. Tarixiy manbalarga ko’ra, uni Toharistonga balxlik savdogarlar olib kelishgan. Kushonlar 
davrida buddaviylik dini hukmron dinga aylangan edi. 
Buddaviylikning O’zbekiston va Hindiston xalqi o’rtasida o’z davrida ma’naviy ko’prik 
bo’lib xizmat qilganligi aniq. Xalqlarimiz orasidagi do’stlik va birodarlikning ildizlari ham o’sha 
davrg.i borib taqaladi va bugungi kunda aksariyat kishilar, ayniqsa, yoshlarimizning hind xalqi, 
uning madaniyati va san’atiga qiziqislii tasodifiy emas. 
Moniy ta’limoti yurtimizda buddaviylikdan keyin keng tarqalgan edi. U zardushtiylik va 
xristianlikning sintezlashuvi natijasida vujudga kelgan. Moniy fors va arab tillarida bir necha 
lisolalar yozgan. Lekin ular bizgacha yetib kelmagan. Moniy Imtto «Moniylik yozuvi» nomli 
alifbo ham tuzgan. Uning ta’limoticha, hayotda dastavval nur dunyosi — yaxshilik va zulmat 
dunyosi— yovuzlik bo’lgan. Ular o’rtasida abadiy kurash boradi, inson ikki unsur (ruh — nur 
farzandi, jism — zulmat mahsuli)dan iborat. Moniylik xalq ommasi manfaatlarini himoya qiluvchi 
taMimot bo’lgani sababli hukmron mafkura qarshiligiga duch kelgan. 
Moniylik ta’limoti asosida Mazdak ta’limoti yuzaga kelgan. U eramizning V—VI asrlarida 
keng tarqalgan edi. Uning asoschisi Mazdak (470—529-yilIar) bo’lgan. Mazdak va uning 
maslakdoshlari o’z qarashlarida xalq ommasiga suyangan. Xalqning ozodlik, erkinlik, hurlik 
yo’lida olib borgan harakatlariga rahnamolik qilgani uchun tez fursatda ularning maslakdoshlari, 
izdoshlari ko’payib ketgan. Mazdakiylik ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish yo’lida kurashga 
da’vat etuvchi mafkura sifatida xizmat qilgan. Unda asosiy yovuzlik-boylikka hirs qoyish va o’ta 
kambag’allik qoralanadi. Bu insonparvar harakatdan cho’chigan shox Mazdakni turli hiylalar bilan 
o’limga mahkum etadi. Mazdakiylar harakati, eramizning VI asrida bostirilganiga qaramay, turli 
mamlakatlarda muayyan darajada davom etgan. 
Markaziy Osiyo arablar istilosigacha mayda feodal mulklarga bo’lingan edi. VII asrning 
oxiri VIII asrning boshlarida Mavoraunnahr xalqlari Arab xalifaligi hokimiyati ostida qoldilar. 
Arab yarim oroli islomning kelib chiqishi arafasida urug’-qabilachilik munosabatlarining inqirozi 
bosqichida edi. VI asrda arab qabilalari o’rtasida markazlashishga bo’lgan tamoyil kuchayib 
boradiki, u o’z ifodasini xaniflaming (voizlarning) qabila sanamlariga (shirk) qarshi qaratilgan 
yakkaxudolikni (tavhid) targ’ib qilishlarida topadi. Oxirgi xaniflardan biri Quraysh qabilasidan 
kelib chiqqan Muhammad (570-632) edi. Muhammad va uning sahobalarining faoliyati natijasida