1-mavzu: falsafaning prеdmеti va asosiy mavzulari. Falsafiy dunyoharash. (2 soat)

3 -masala. Falsafada milliy va umuminsoniylik tamoyili. Dunyoharash tushunchasi.
Falsafa umuminsoniy fan sifatida bashariyatga doir umumiy muammolarni qamrab oladi.. Ma'lumki, olam va odam munosabatlari, jamiyat va tabiatni asrash, umrni mazmunli o'tqazish, yahshilik va yomonlik kabi qadriyatlar bilan boqliq masalalarning barchasi insoniyat uchun umumiy. Ammo falsafada muayyan milliy hususiyat, maqsad va intilishlar qam o'z ifodasini topadi. Umuminsoniy fan bo'lgan falsafada milliylikning aks etishiga asos bo'ladi.
Vatanimiz mustaqillika erishganidan keyin milliy falsafani shakillantirish uchun imkoniyatlar ochildi. Bugun Ulug’ ajdodlarimiz kamol toshini qo'ygan o'zbek milliy falsafasini rivojlantirishning ob'ektiv va sub'ektiv shart-sharoitlari mavjud. Bu borada Prezidentimiz Islom Karimov asarlarida o'zbek falsafasining taraqqiyot qonunlari ochib berilgan. Prezidentimiz falsafa oldidagi bugungi muammolarning moqiyati, ularni qal qilish yo'llariga aloqida e'tibor bermoqda.
Shu bilan birga, bugungi o'zbek falsafasining rivojini ta'minlashda quyidagi jiqatlar aloqida o'rin tutadi.:
-halqimizning o'z milliy an'analariga sodiqligi;
- mamlakatimizning buyuk kelajagiga ishonchi;
- muqaddas qadriyatlarimizga ishonch- e'tiqodi;
-mehnatsevarligi, intellektual saloqiyati va boshqalar
Dunyoharash. har bir kishining dunyoga nisbatan o'z harashi, o'zi va o'zgalar qayot va olam to'qrisidagi tasavvurlari, hulosalari bo'ladi. Shu ma'noda , dunyoharash insonning tevarak atrofini qo'rshab turgan voqelik to'qrisidagi, olamning moqiyati, tuzilishi, o'zining undagi o'rni haqidagi harashlar, tasavvurlar, bilimlar tizimidir. Dunyoharash olamni eng umumiy tarzda tasavvur qilish, idrok etish va bilishdir.
Dunyoharashning bir kishiga yoki aloqida shahsga hos shakli individual dunyoharash deyiladi. Guruq, partiya, millat yoki butun jamiyatga hos dunyoharashlar majmuasi esa, ijtimoiy dunyoharash deb yuritiladi.
Dunyoharash muayyan davrda shakllanadi. Shu ma'noda harqanday dunyoharash ijtimoiy-tarihiy moqiyatga ega bo'lib, kishilarning umri, amaliy faoliyati, qayoti, tabiatga ta'siri va meqnati jarayonida vujudga keladi. Dunyoharash jamiyat rivojiga mos ravishda asta sekin takomillashib borgan.
Dunyoharash tushunchasi o'zlikni anglash, vatanparvarlik, milliy qurur, tarihiy hotira, ma'naviy barkamollik kabi tuyqu va tushunchalar bilan boqliqqolda shakllanadi.
Falsafiy dunyoharashning tarihiy shakllari insoniyat taraqqiyotining qonuniy natijasi bo'lib, jamiyat rivojlanishining ma'naviy mezoni sifatida namoyon bo'lgan. Taraqqiyotning dastlabki bosqichlarida kishilarning tabiatga, qayotga bo'lgan munosabatlari turli rivoyat va afsonalarda ifodalangan. Ular shu tariqa mifologik dunyoharashni shakllantirgan.
Diniy harashlar. Muayyan dunyoharash tarqibida diniy-ilohiy harashlar o'ziga hos aqamiyat kasb etadi. Ular insonning ilohga bo'lgan e'tiqodi bilan boqliq bo'lib, vududga kelishiga ko'ra, boshqa dunyoharash singari muayyan asoslarga ega. Bu dunyoharash shaklini inson qalbidagi quyidagi holatlar belgilaydi:
- emocional- ruqiy holatlar;
- iymon- e'tiqod;
- iymon- e'tiqodning hatti-harakatlarda ifoda etilishi.
Bular ayni paytda diniy dunyoharashning asosiy tamoyillarini qam tashkil qiladi.
Diniy dunyoharashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan o'rganadi.
Falsafiy dunyoharash murakkab tuzilishga ega. U muayyan bilimlar, kelajakka haratilgan g’oya va maqsadlar, tabiiy va ijtimoiy fan yutuqlari, diniy tasavvurlar, qadriyatlar, ishonch, e'tiqod, fikr, hissiyot kabi tarqibiy qismlardan iborat. Bularning ichida e'tiqod muhim aqamiyat kasb etadi. U insonning hissiyoti, irodasi va faoliyatini belgilaydi, ularni boshharadi, shahsni omilqorlikka, samarali faoliyatga undaydi.
Falsafa azal-azaldan dunyoharash bo'lgan. Chunki, uning o'zi qayot nima uchun berilgan, umrni mazmunli o'tqazishning qanday yo'llari bor, degan savollarga javob topish zarurati tufayli vujudga kelgan. Falsafiy dunyoharash o'zining nazariy asoslangani va puhta ishlangani bilan ajralib turadi. Shu ma'noda, u boshqa fan yoki faoliyat soqasi uchun umumiy uslub vazifasini qam bajaradi.
Falsafiy dunyoharash, moqiyat-mazmuniga ko'ra, ma'naviy faoliyat bo'lgani bois, u borliqqa bo'lgan ongi, insoniy munosabatning muayyan yo'nalishlarini vujudga keltirgan. Buni tizim tarzida izohlaydigan bo'lsak, quyidagicha ko'rinish kasb etadi:

1. Aqloqiy. 4. Siyosiy
2. Diniy. 5. Ekologik.
3. Huquqiy. 6. Estetik.
Falsafiy dunyoharashning asosiy yo'nalishlari. Falsafiy dunyoharash tarkibida quyidagi tamoyillar namoyon bo'ladi;
-turli dunyoharash shakllarining o'zaro aloqadorligi kuchaymoqda.
-muayyan dunyoharash shakllanish va rivojlanish jarayonida insonga munosabatning aqamiyati ortib bormoqda;
-milliy dunyoharash umuminsoniy dunyoharash shakli va uning tarqibiy qismi sifatida yuzaga kelgan.
Falsafiy dunyoharashning bu umumiy tamoyillari harqanday konkret dunyoharash shakllari uchun uslubiy asos bo'lib hizmat qiladi.
Shu bilan birga, uning yana quyidagi tamoyillari qam bor.
- ilmiylik; - maqsadlilik;
- tarihiylik; - g’oyaviylik;
- mantiqiylik; - nazariya va amaliyotning birligi.
- universallik;
Falsafiy dunyoharashning vazifalari. Falsafiy dunyoharashning zikr etilgan tamoyillari, uning vazifalarini belgilab beradi. Bu vazifalar quyidagilardir:
- Baqolash;
- Boshharish;
- Nazorat qilish;
- Birlashtirish
- Tarbiyaviy.
Hozirgi kunda jamiyatimizda istiqlol g’oyalariga asoslanadigan yangi dunyoharashni shakllantirish asosiy vazifa bo'lib turibdi. Zero inson dunyoharashini, uning asosiy tamoyillarini o'zgartirmasdan, yangi jamiyatni ko'rish qiyin. Bu jarayoning qonuniyatlari va o'ziga hos hususiyatlari Prezident Islom Karimovning «Fidokor» gazetasi muhbiri savollariga bergan «halqimizning mustaqkam irodasiga ishonaman» mavzusidagi javoblarida asoslab berilgan.

4-masala. Istiqlol talablari darajasida falsafiy tafakkurni yangilash vazifalarini bajarish g’oyat murakkab bo'lib, quyidagi bir qator muammolarni qal qilishni taqazo etmoqda:
- mustabid tuzum mafkurasining ijtimoiy, ma'naviy va falsafiy soqalardagi asoratlarini bartaraf etish;
- kishilar ongi va turmush tarzidan sobiq tuzumga hos qayriinsoniy tamoyillarni siqib chiharish;
- O'zbekiston falsafasida Jahon falsafiy tafako'ri yutuqlaridan kengroq foydalanish;
- bozor munosabatlariga bosqichma - bosqich o'tish jarayonida nafaqat oddiy fuharo, balki ziyoli va falsafa mutahassislarining ongida qamon saqlanib kelayotgan loqaydlik va mutelik kabi kayfiyatlarga barqam berish;
- ma'naviy merosimizni qayta tiklash va ijodiy rivojlantirish jarayonida buyuk ajdodlarimiz falsafiy merosini yanada keng va chuqurroq o'rganish.
- Istiqlol talablariga mos keluvchi soqlom g’oyali ma'naviy barkamol avlodni tarbiyalash zaruratiga mos tadqiqotlar olib borish, ular asosida ta'lim - tarbiyaning samarali uzil va imkoniyatlarini izlab topish va boshqalar.
Ana shu masalalarni uyqun qolda qal qilish falsafiy dunyoharashimizni
yangilashga yordam beradi.
Falsafiy ongning yangilanishi serqirra jarayon. U keng ijtimoiy mazmunga ega bo'lib, jamiyat ma'naviy qayoti, mafkurasi, madaniyati va ta'limi tizimidagi yangilanish, odamlarning ruqiy poklanishi, sobiq Ittifoqdan qolgan haramlik kayfiyatidan qalos bo'lish jarayonining tarbiyaiy qismidir.
Falsafiy dunyoharash o'zgarishining muhim jiqatlari quyidagilarda namoyon bo'ladi:
Birinchidan, falsafiy dunyoharashning yangilanishi ijtimoiy jarayondir. Ya'ni u, avvalo, taraqqiyotning bir bosqichidan ikkinchisiga o'tayotgan mamlakatdagi ijtimoiy munosabatlardagi uzluksiz o'zgarishning tarqibiy qismidir. U o'zida ijtimoiy jarayonlarning barcha asosiy hususiyatlarini aks ettiradi.
Ikkinchidan, mustaqillika erishgan va uni mustaqkamlashga harakatqilayotgan mamlakatimiz uchun bu tarihiy zaruratdir.
Prezidentimizning quyidagi fikrlari nig’oyatda muhimdir “Bizning tushunimizcha, qotib qolgan eski aqidalardan voz kechish o'z tarihiy o'tmishimizdan voz kechish degani emas. Bu- bir yoqali va tor fikrdan voz kechish demakdir” Aynan bir yoqlamalikdan qutilgan keng qamrovli dunyoharash asosida bugungi yangilanishni to'qri anglash mumkin.
Mustaqillik yillarda falsafaning yangilanishi uchun zarur asoslar shakllanadi.
Moddiy-iqtisodiy asoslar.
Ijtimoiy-siyosiy asoslar.
Ma'naviy asoslari falsafaning yangilanishdan nig’oyatda muhim aqamiyat kasb etadi.
Falsafiy tafakkur yangilanishning mamlakatimiz qayotida ro'y berayotgan tub o'zgarishlar bilan chambarchas boqliqligini quyidagi masalalarni falsafiy taqlil etishi zaruriyatga aylantiradi.
-bugungi ro'y berayotgan dunyoharashni yangilash jarayoning tarihiy ildizlarini o'rganish va falsafiy taqlil etish;
-sobiq ittifoqiga ijtimoiy tanazzul va uning tafakkuriga oqibatlarini tugatish;
-istiqlolning falsafiy tafakkurini o'zgartirish uchun yangi davrni doshlab borgani;
-bugungi kunda falsafiy dunyoharashning yangilanishiga ta'sir ko'rsatayotgan zamonaviy omillari va ularning o'ziga hos husussiyatlari.
Falsafiy dunyoharash o'zgartirishning muhim jiqatlari quyidagilarida namoyon bo'ladi.
Birinchidan, falsafiy dunyoharashning yangilanishi ijtimoiy jarayonidar. Ijtimoiy jarayonlarning barcha asosiy hususiyatlarini o'zida hos ettiradi.
Ikkinchidan, falsafiy dunyoharashning yangilash tasodifiy emas, balki tarihiy zaruriyatdir. Jamiyatni isloqqilishda odamlarning yangicha tafakkurini shakillantirishdagi asosiy yo'nalshlaridan biridir.
Uchinchidan, uning yangilanishi har bir jamiyat a'zosining ijtimoiy qiyofasi, ruqiy dunyosi, maqsad va eqtiyojlarining o'zgarishi qamdir.
To'rtinchidan, falsafiy ongning yangilanish muayyan bir davrda amalga oshadi.
Beshinchilan, falsafiy dunyoharash o'zgarishi inkor va vorislik jarayonini qamdir. Unda bir tomondan, o'zbek falsafasi muhim jiqatlari saqlanib qoladi, ikkinchi tomondan sinfiy-partiyaviylik inkor etiladi, uchunchidan falsafiy tafakkurda yangi yo'nalishlar o'z o'rnini topadi.
Falsafiy dunyoharashni yangilash zaruriyati bir qator yo'nalishlarda namayon bo'ladi.
Birinchidan, kelajakdagi zaruriy vazifalarni masalan, yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni haror toptirish g’oyalarni odamlar ongi dunyoharashda haror toptirish;
Ikkinchidan, falsafiy ongning yangilanishi moqiyat e'tibori bilan ququqiy, demoqratik tamoyillariga, qonun qoidalariga tayanadi;
Uchinchidan, yurtimizda bo'layotgan ijobiy o'zgarishlarni qalqimiz to'qri tasavvur etishga erishish;
To'rtinchidan, falsafiy tafakkur yangilanish taqazo etadigan muhim vazifa qonstitutciyamizdagi maqsad va g’oyalarni amalga oshirish yo'lida qizmat qilishdir;
Beshinchidan, mamlakat taqdiri bilan boqliq bo'lgan masalalar, tinchlik, osoyishtalik, barharorlikka tahdid soluvchi omillarni oldini olish bilan boqliq vazifalar;
Oltinchidan, falsafiy dunyoharash yangilanishi, moqiyat e'tibori bilan insondan, uning ijtimoiy hususiyatlari takomillashuvi bilan birga kechadigan jarayondir. U nafaqat umumjamiyat miqiyosidagi balki, har bir inson komoloti uchuchn qam zarur shart-sharoit yaratadigan jarayondir.
Bu va shu kabi vazifalarni amalga oshirishda mamlakatimizda keng ko'lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Bugun ijtimoiy fanlar rivojini zamon talablari darajasiga etkazish borasida, davlat va jamiyat tashkilotlari, olim va ziyolilar oldida g’oyatda ma'suliyatli vazifalar turibdi. Falsafiy dunyoharash tizimini shakllantirish va rivojlantirish uchun muayyan imkoniyatlar mavjud. Masalan, mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy barharorlik o'rnatilganligini; aqolining barcha haq-ququqlari qonuniy asosda kafolatlangan; jamiyat barcha soqalarini demoqratlashtirish va erkinlashtirish davlat siyosati darajasiga ko'tarilmoqda; mamlakat aqolasining ma'naviy-ma'rifiy saloqiyatini rivojlantirish ustuvor aqamiyat kasb etgan.
Bularning barchasi falsafiy dunyoharashni shakllantirish vazifalarini samarali qal qilishga asos bo'lmoqda. Endigi vazifalar esa, ana shu imkoniyatlarni amaliy ishga aylantirishga har birimiz o'z mustaqilligimizni qay darajada sezishimiz va qanday faoliyat yuritishimizga boqliq.

Tayanch tushunchalar:

Falsafa, donishmandlik, bir butun olam, dunyoharash, afsonaviy, diniy, falsafiy, ilmiylik, mantiqiylik, umumiy qonuniyat, milliylik, umuminsoniylik, ijtimoiy bilimlar, falsafiy ong, funkciya, metodologik, tarbiyaviylik, aksiologik, ontologiya, gnosologiya, yangicha tafakkur.
Takrorlash savollari:
1.Falsafa so'zining luqaviy ma'nosini aytingq
2. Falsafaning predmeti nimalardan iboratq
3. Dunyoharashga ta'rif bering.
4.Dunyoharashning tarihiy shakllariga izoq bering.
5.Falsafada milliylik va umuminsoniylikka misollar keltiring.
6. Falsafaning yo'nalishlari va funkciyalari nimalardan iboratq