1-mavzu. Fanga kirish. Qadimiy dinlarning iqtisodiy jihatlari. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari
Download 304.57 Kb. Pdf ko'rish
|
1-мавзу
- Bu sahifa navigatsiya:
- CHandragupta I
- 1. Yunon mutafakkirlari: Gomer, Gesiod, Ksenofon, Sokrat, Aflotunning iqtisodiy tahlimotlari. Qadimgi Xindistonda yaratilgan «Veda
- Konfutsiy
- Platon
- 4.Aristotelning iqtisodiy asarlari Aristotel
- Nikomaxov axloki » va «Siyosat
- Islom
- Englar, ichinglar, xadya kilinglar, ammo isrof kilmanglar
- Ibn Xaldun Abduraxmon Abu Zayd
Xammurapi (ba’zi manbalarda Xammurabi) konun
tuplamlari (jami 282 ta) dikkatga sazovor (m.a.1760 y.). Bu tuplam 1901 – 1902 yy. Suza shaxri koldiklarini arxeologik kazish paytida topilgan (Frantsiya poytaxti Parijdagi mashxur muzey – Luvrda saklanyapti). Nusxasini BMT binosidagi muzeyda xam kurish mumkin. Toshga uyilib yozilgan muxim va Qadimiy, tarixiy xujjatni taxlil kilish shuni kursatadiki, mavjud davlat sinfiy va sotsial jixatdan ancha mukkammal ajralgan. Biz uchun ayniksa, mulkchilik va unga egalik shakllari muximdir. Konunda «kuchlilar zaifroklarni cheklamasligi kerak» degan koida bor. Masalan, karzdorligi uchun podsho jangchilari va boshka axolining yerlarini sotish yoki tortib olish man etilgan. Sudxurlik faoliyati cheklangan, uning mikdori pulda 20, maxsulotda 33 foizdan ortik bulmasligi kerak. Asosiy maksad ishlab chikarishni, birinchi navbatda kishlok xujaligini rivojlantirishni qullab – kuvvatlash bulgan, ya’ni mexnatsiz daromad topishga karshi kurashilgan. Karzni karz xisobiga uch yildan ortik ushlab turish mumkin bulmagan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan, yerga xam tan olingan. Birovning xususiy mulkiga kuz olaytirgan, unga zarar yetkazganlar Iqtisodiy jixatdan jazolangan. Bu konunlar tuplami davlatning mamlakatni Iqtisodiy boshkarish soxasidagi dastlabki tajribasini kursatadi. Okibatda shu davrda mamlakat xam siyosiy jipslashdi, xam Iqtisodiy ravnak topdi. Qadimgi Xindistonning «Manu konunlari» da (m.a. IV– III asrlar) ijtimoiy mexnat taksimotining, xukmronlik va buysunish institutlarining mavjudligi aytiladi. Xindistondagi Iqtisodiy goyalarni aks ettiruvchi Qadimgi yodgorlik «Artxashastra» (m.a. IV-III asrlar oraligida) dir (tom ma’nosi buyicha ifoda, amaliy xayot tugrisidagi fan, bu asar m.a. III-II asrlarda tuldirilgan). Bu Qadimiy va muxim tarixiy yodgorlikdir (u CHandragupta I podsholigi davrida podsho maslaxatchisi Kautile Bishnugupta tomonidan yozilgan degan fikr bor). Unda qulchilikni mustaxkamlash asosiy vazifa kilib kuyilgan. Qulchilik eng past tabakalarga xos narsa deb sanaladi. Bu asarda «buyumning kiymati» muammosi kutarilgan, kiymat mikdori «ish kunlari» bilan belgilangan, ragbatlantirish esa mexnat natijalariga mos ravishda belgilanishi kerak, deyilgan. Bu asarda davlatni boshkarish buyicha takliflar berilgan bulib, bir kancha Iqtisodiy goyalar xam ilgari surilgan. Masalan, unda maxsulotning bozor baxosi bilan uning tabiiy kiymati urtasidagi fark aytilgan. Tovarga bulgan extiyoj ortganda, uning baxosi kiymatdan oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan shugullanuvchilarga aloxida urgu berilgan bulib, foyda masalasi kutarilgan, foydaning mikdori tovar baxosiga (boshka xarajatlar katorida) kushilib, maxalliy maxsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import usha davrda xam afzal) kilib belgilangan. Davlatning Iqtisodiy ishlarga aralashuvi qullab kuvvatlangan. Kishlok xujaligiga aloxida e’tibor berilgan, bush yerlar xalkka bulib berilishi va solik tulash zarurligi, sugorish inshootlari kurishga e’tibor xakida suz yuritiladi. Umuman, davlat mamlakatning ishlab chikaruvchi kuchlarini rivojlantirishi kerak, degan goya markaziy urinni egallaydi. (Xozirgi davrdagi J.M.Keyns va institutsionalizm tarafdorlari fikri bilan solishtiring.) Moliya soxasida daromad soligiga katta e’tibor berilgan. Davlat ba’zi ishlarni rivojlantirishi uchun moddiy va ma’naviy yordam berishi kerak, deyilgan. Maxsulotga baxo belgilash, davlatning boyishini ta’minlash (foydani oshib, sarf – xarajatni kamaytirish), xisob – kitobni tartibga solish, xar xil ugriliklarga karshi kurashish kerakligi belgilangan. SHu tamoyillarni amalga oshirish tufayli jamiyatdagi norozilik, tengsizlik yukoladi, deyilgan. 1. Yunon mutafakkirlari: Gomer, Gesiod, Ksenofon, Sokrat, Aflotunning iqtisodiy tahlimotlari. Qadimgi Xindistonda yaratilgan «Veda» larda xam bir kancha muxim Iqtisodiy goyalar keltirilgan. Respublikamiz olimlarining tadkikotlariga kura, zardushtiylik (zoroastrizm) dinining (islomgacha) mukaddas kitobi bulgan «Avesto», ya’ni «xayot yuriknomasi» (asli «Ovasta»)da xam muxim Iqtisodiy fikrlar bayon etilgan. Jumladan, sun’iy sugorish asosida dexkonchilik yuritish, ona tabiatni e’zozlash, xayvonlarni asrash, nourin suymaslik, unga zugum kilmaslik, tuprok sharoitini yaxshilash masalalari yoritilgan. Bu kitob eramizdan avvalgi II ming yillik oxiri – I ming yillik boshlaridagi vokealarini aks ettiradi va juda Qadimiy yodgorlikdir (2700 yilligi bayram kilindi). Qadimgi Xitoydagi Iqtisodiy goyalar m.a. VI – III asrlarda shakllangan. Bu malakatdagi dastlabki quldorlik davlatlari e.a. II ming yillikda paydo bulgan. Konfutsiylik goyasi muximdir. Uning muallifi Konfutsiy yoki Kun – TSzi (m.a. 551 – 478 yy.) «Lun yuy» tuplamida («Suxbatlar va muloxazalar») uz goyalarini jamlagan. Olim kelajak rivojini utmishdan izlaydi. SHu davrda obrusi pasaygan zodagonlarning manfaatini ximoya kiladi (bu goyalar keyinchalik Ken – TSzi (m.a.312 – 289 yy.), Syun - TSzi (313 – 278 yy.) va boshkalar tomonidan davom ettirilgan). Yoshlarning kariyalarga xurmati, ularga karshi chikmaslik goyasi asos kilib olingan. Davlat bu katta oila, podsho esa «xalklar otasi»dir, boyliklar nisbatan tekis taksimlanishi kerak, soliklarni me’yorida saklash, yer ishlarini yaxshi bajarish, xammani uz vazifalarini bajonidil ato etishi zarur deyiladi («Xalklar otasi» tushunchasining ibtidosiga e’tibor bering). Milloddan avvalgi VI-III asrlarda legistalr (konuniy degani) okimi paydo buldi, ular boshkarishni anik konunlar asosida (oddiy odatlarga karshi) olib borish tarafdori edilar (namoyandalari TSzi-CHap, Li-Kuy), markaziy davlat kuchli, mamlakat esa yagona birlashgan bulishini qullab - kuvvatlashgan. Legislgar (SHan- Yan) ayniksa, kishlok xujaligi, dexkonchilik, donchilikni rivojlantirishga aloxida e’tibor berishgan. Don masalasini xal etish bosh masala deb bilishgan. SHan Yanning fikricha, davlat ravnaki uchun ikki masalani xal etish zarur: don va urush (atrofdagi yerlarni bosib olish). Dexkonlar ruyxatini utkazish, konun yuli bilan yigilgan don mikdoriga boglik yagona solik tizimini kiritish taklif etiladi. Konun yuli bilan turli «ishyokmaslar»ni «erga kaytarish», ya’ni dexkonchilik bilan shugullanishga, mexnat kilishga majbur etish siyosatini qullash kerak deganlar (Xitoydagi 1960 yillar davomida ruy bergan madaniy inkilob davrida shu siysat amlga oshirildi). Undan tashkari kishlok xujaligi maxsulotlari Bilan savdo kilishni kat’iy cheklash xam talab kilingan (guyoki savdogarlar bundan katta foyda olishlari mumkin). Savdogarlar savdoni tashlab, dexkochilikka intilishlari kerak. Erkin soxibkorlik takiklangan, umumiy yer etaligi va javobgarlik etilgan (m.a. 351 y.). Platon (Aflotun) «Davlat» va «Konunlar» asrlarida ideal davlat kanday bulishi kerakligini ochib bermokchi buldi. Uningcha, bu davrda xususiy mulk va erkin xujalik tashabbusiga urin yuk. U axolini uch toifaga ajratgan; 1.Faylasuflar – daflatni boshkaruvchilar; 2.Xarbiylar – davlatni boshkarish apparatining bir kismi bulib, ular biror mulk egasi bulish xukukiga ega emas, iste’mol kilish esa ijtimoiy xususiyatga ega bulishi kerak. 3. «Kora» toifa – dexkon, xunarmand va savdogarlardan bulib, ular mulk egasi bulishi kerak. 4.Aristotelning iqtisodiy asarlari Aristotel Qadimgi Gretsiyadagi quldorlarning eng yirik mafkurachisi edi. Uni jaxongir Iskandar Zulkarnaynning tarbiyachisi va ukituvchisi ekanligini aloxida ta’kidlab utmokchimiz. Avval Makedoniyada yashagan olim, keyin Afinaga kuchib utgan. Olimning Iqtisodiy goyalari «Nikomaxov axloki» va «Siyosat» kitoblarida mavjud. U, «Qul – tirik kurol, kandaydir tirik mulk» degan edi. Uning fikricha, jamiyatning quldor va qullarga bulinishi – bu tabiiy va konuniy xol bulib, odamlarning tabiatan turli – tumanligidandir. U «xakikiy boylik» (tabiiy) ni tan olgan, uni iste’mol kiymatlarining yigindisi deb bilgan va bu bilan boglik faoliyatni Iqtisodiyotga tegishli soxa deb bilgan. Quldorlik xujaligini mustaxkamlash uchun urtacha ta’minlangan quldorlar sinfini yuksaltirish kerak, buning uchun davlat tomonidan odil almashinuvni ta’minlash zarur. Olim masalani axlokiy ravishda xal etishga urinsa – da, birinchi marta almashuv kiymatini taxlil etdi va kiymatning mexnat nazariyasi kurtaklarini yaratdi. Tovarlarning almashuv kiymati tovar baxosining yaratilish shakli ekanligini tushunib yetdi. K.Marksning formulalarini qullaydigan bulsak, T–T munosabati T-P-T ga aylanadi va 5 ta «loja» 1 uyga yoki ma’lum mikdordagi pulga tenglashtirilishi mumkin. Platonga nisbatan Aristotel pulning moxiyatini kengrok va chukurrok anglab yetdi. Ammo u tovar ishlab chikarishining rivojlanmaganligi va kiymatni tula tushunmaganligi tufayli tovarlar pul tufayli bir – biri bilan solishtirilishi mumkin degan xato xulosaga keldi. Natural xujalik tarafdori bulgan olim muomalaning T-P-T shaklinigina tan olgan (talabni kondirishga muljallangan xolat), savdo va sudxurlik tabiatga zid bulib, bularni pul kilish san’atiga xos narsa deb bilgan va uni xrematistikaga tegishli degan. Antik davrda xali sanoat kapitali mavjud emas edi, ammo savdo va sudxurlik (pul) kapitali sezilarli rolni uynagan. SHularni xisobga olib, olim savdo bilan boglik bulgan mol – mulk orttirish san’atida maksadga erishish borasida xech kachon chegara bul maydi, chunki cheksiz boylik va pulga egalik asosiy maksaddir, deydi. Pul aylanmasi bilan shugullanuvchilarning xammasi uz kapitalini cheksiz ustiri shga intiladilar (notabiiy soxa). Aristotel bularni notabiiy deb xisoblagan, ammo sof «ekonomika» xam bulmasligini yetarli tushungan, ming afsuslar bulsinki, ekonomikadan doimo xrematistika usib chikadi va bu asta – sekin tabiiy xolatga aylangan. Aristotelning bu goyasi tarix sinovidan utmadi. Olimlar kanchalik urinmasinlar (bu xarakat urta asrda xam bulgan), xrematistikani kanchalik notabiiy deb xisoblamasinlar, kapitalizm munosabatlari rivoji bilan u «tabiiy xukuk»ka aylana boshladi. Xatto XVII – XVIII asrlarda «iktisodiy odam» yetishib chikdi, uning barcha xatti- xarakatlari fakat boyish bilan boglik edi. «Ekonomiya» suzi dastlab uy xujaligini yuritish san’ati sifatida yuzaga kelgan bulsa, keyingi davrda u kuprok va asosan «ekonomika» ma’nosida kullaniladi va odatda xarajatlarni kiskartirish, ma’lum resurslarni sarflashda tejamkorlikni anglatadi. Xozirgi davrda bu matn kuprok kuyidagilarni anglatadi: 1. Tuman, xudud, mamlakat, mamlakatlar guruxi yoki jaxon xujaligi (masalan, jaxon iktisodiyoti, Uzbekiston iktisodiyoti va boshkalar); 2. Xalk xujaligining, tula ishlab chikarishning ayrim shart – sharoitlari va elementlari (axoli, mexnat, boshkarish va boshkalar), ayrim tarmoklar (sanoat, mashinasozlik, kishlok xujaligi, chorvachilik, ta’lim va boshkalar)ni tadkik etadigan ilmiy soxa; 3. Ma’lum iktisodiy tizimni tashkil etuvchi ishlab chikarish, taksimot, almashuv, iste’mol jarayonidan tashkil topuvchi odamlar urtasidagi ma’lum tarixiy – iktisodiy munosabatlar majmuasi. Ilk feodal munosabatlar va shu davrdagi Iqtisodiy goyalarning asosi Kur’oni - Karimda (arabcha kiroat, ya’ni ukish) aks etgan (VII-VIII asrlar). VI asrning oxiri- VII asrning boshlarida Arabistonda feodal munosabatlarning shakllanishi tufayli yagona davlat barpo etishga da’vat kuchaydi. Bu xarakat sunggi din - Islomda uz aksini topdi. Islom ta’limoti paygambarimiz Muxammad alayxissalomga Ollox taolo tomonidan nozil kilingan Kur’oni Karimda mujassamlangan. Yagona tugri din bulgan Islomdagi yul – yuriklar xayotning barcha soxalarini kamrab olgan bulib, shu jumladan, Iqtisodiyotga doir masalalarga xam keng urin berilgan. Kur’oni Karimdagi asosiy goyalardan biri barcha musulmonlarning kardoshligi bulib, arab kabilalari shu bayrok atrofida birlashdi. Xalol mexnat, dexkon, xunarmandlar mexnati uluglandi, barcha boylik shu asosda paydo bulishi uktirildi. Bu mukaddas kitobda Ollox taolo savdoga katta axamiyat bergan, sudxurlikni, ya’ni ribo’ (sudxurlik foizi)ni xarom kilgan, mulkning mukaddasligini, birovning mulkiga xiyonat va xatto xasad kilishni katta gunox degan. Islomda jamiyatning tengsizligi takdiri azaldan deb tan olinadi, ammo xalollik va tugrilikka buyuriladi va yolgon ishlatish, ugrilik, mexnatsiz daromad topish man kilinadi. Ollox taoloning Kur’oni Karimda karz olish va berish, merosni taksimlash (4-sura, 8-oyat), yetim-esirlarga muruvvat, xayr-exson kilish (3-sura, 128-oyat) xakidagi oyati karimlaridan kelib chikadigan goyalar xamda solik turlari va mikdori xam katta axamiyat kasb etadi. Yetimlar xakiga xiyonat kilish eng katta gunoxlardan deb e’lon kilingan. SHuningdek uzaro yordam xam (5-sura, 3-oyat) zarur, lekin yomon ishlarda va dushmanlikda emas deyiladi. Oyati karima va Xadisi shariflarda turli kasblarni egallash, ayniksa, dexkonchilik, kuychilik bilan shugullanish, mexnat kilish zarurligi marxamat kilingan. Islom akidasida isrofgarchilikka karshi kurash Kur’oni Karimdagi «Englar, ichinglar, xadya kilinglar, ammo isrof kilmanglar» degan oyatlar asosida olib boriladi (bu xozirgi davrda eng aktual masalaga aylangan). «Daryo buyida taxorat kilsalaringiz xam suv ni isrof kilmanglar» kabi koidalar aynan xozirgi Iqtisodiyoti va ekologiyasi uchun nixoyatda axamiyatli. Islom xukukshunosligida foyda mikdori 10 foiz kilib belgilangan (buni boshka fikrlar bilan solishtiring). SHark Iqtisodiy tafakkurining rivojlanishida arab mutaffakiri Ibn Xaldun Abduraxmon Abu Zayd (1332-1406)ning xissasi benixoya katta (Tunisda tugilgan, Fes sultonida xattot-kotib bulgan). 1382 yili Koxiraga kelib mudarrislik kilgan, keyinrok kozi bulgan. Asosiy asari «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi», 1370y.). U birinchilardan bulib tarixiy-ijtimoiy tarakkiyotning moddiy tamoyillarga asoslanishi xakidagi fikr yuritdi, Garb olimlari Makiavelli, Monteskega katta ta’sir kursatdi. Olimning kontseptsiyasi «ijtimoiy tabiat»ga yakin, jamiyat rivoji (evolyutsiyasi) oddiylikdan tsivilizatsiya saridir. Ibn Xaldunning bu asaridan tarjima «Ijtimoiy fikr» jurnalining 1998 yil 1-sonida (158-165-betlar) keltiriladi. Asarning «Kitobi avval» kismida «inson jamoasining farkli tomonlari: shoxlik xokimiyati, odamlarning daromadlari»ni urganish asosiy vazifv kilib kuyilgan. Olim: «Insonga xos bulgan jixatlarga yashash uchun mablag, narsa topishga intilish, bu uchun mexnat kilish zaruriyati xam kiradi», deb yozadi. Davlatning yashash davr va boskichlari keltiriladi, u beshga bulinadi va nixoyatda ibratlidir. Mexnat kilinmasa «bozor Iqtisodiyoti xam barxam topadi». «Davlatning kuchi va kudrati, axolining soni boylik va farovonlikka boglikdir», deb yozadi olim. Soliklar zarurligi uktiriladi, soliklar yana axolining uziga kaytib keladi. «Axolinig boylik manbaini bozor va savdo munosabatlari tashkil etadi», deganda olim xuddi bugungi Iqtisodiy goyani qullab-kuvvatlaydi. Merkantilistik goya klassik maktab fikrlari bilan tuldiriladi. «Savdogar moliga narx kuyishda barcha sarf- xarajatlarini xisoblab narx yozadi». Olimning bexosiyat, mevasiz daraxtlar ekishdan chetlanish xakidagi fikri xam kimmatlidir. Italiyalik roxib Foma Akvinskiy (1225-1274) ta’limotida Iqtisodiy goyalar ma’lum tartibga solingan. U uzining asarlarida qullik va krepostnoylikni oklaydi, bunda u Aristotel va mukaddas kitoblarga asoslanadi. U xudoni barcha boyliklar egasi deb e’lon kiladi, lekin xususiy mulkchilik xam ximoya kilinadi, chunki bunda insonning uz toifasi, tabakasiga mos ravishda yashashiga imkoniyat yaratiladi. Davr takozosiga mos (natural xujalik xukmron) ravishda davlat uz-uzini ta’minlash goyasini qullaydi, natura shaklidagi boylikka asosiy e’tiborini karatadi, oltin va kumushlarni sun’iy boylik deb biladi. Mexnatsiz yaratilgan boylik (savdo, sudxurlik) xarom deb xisoblangan. Asosiy va xudo tomonidan belgilangan bu narsa «adolatli baxo» masalasi edi. Kanonistlar amalda baxoni mexnat sarflarining yigindisidan iborat deb tan olganlar. Agar proportsional tenglik saklanmasa, jamiyat yemirilishi mumkin, degan tugri xulosa chikarildi. Savdo foydasi va foiz olish «adolatli baxo» buyicha almashuvni buzadi, shu sababdan yirik savdo va sudxurlikni takiklash talab etiladi. Foma Akvinskiy «adolatli baxo» masalasini foydalar, tugrirogi naf, manfaatlar tengligi asosida xal etdi va uni sub’ektiv vakt deb baxoladi. U aytadiki, agar narsa biror odam foydasiga, lekin boshka odam ziyoni xisobiga utsa, bu xolda buyumni uzining xakikiy baxosidan yukorirok sotish xukuki paydo buladi. SHu bilan birga bu buyum baribir xakikiy egasidagidan kimmatrok sotilmaydi, chunki kushimcha baxo, shu buyumdan xoli bulgan ziyonni koplaydi. F.Akvinskiy yukori tabaka axolisini mexnatkashlarning manfaatini ximoya kiluvchilar kilib kursatadi. SHu sababli bu tabakaga buyumlarni uz xakikiy baxosidan kimmatrok sotishga ruxsat beradi. Protsent(foiz)ni tavakkalchilik tulovi yoki karz oluvchiga beriladigan «begaraz sovga» deb tushuntiradi. U rentaning ekspluatatorlik moxiyatini buyab kursatadi va renta yer egasiga uz qul ostidagilarni boshkarishdagi mexnati uchun tulanadigan xak deb baxolaydi. Bu bilan cherkov (eri bor) va feodallarning manfaatlarini ximoya kiladi. Download 304.57 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling