1-mavzu. Fanga kirish. Qadimiy dinlarning iqtisodiy jihatlari. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari
Download 304.57 Kb. Pdf ko'rish
|
1-мавзу
- Bu sahifa navigatsiya:
- 4.Aristotelning iqtisodiy asarlari Aristotel
- Nikomaxov axloki » va «Siyosat
- Islom
- Englar, ichinglar, xadya kilinglar, ammo isrof kilmanglar
- Ibn Xaldun Abduraxmon Abu Zayd
- 1-mavzu. Fanga kirish. Qadimiy dinlarning iqtisodiy jihatlari. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari Reja 1.
- 1. Qadimgi fikr: ishlab chiqarish qoidalariga Eskicha qarashlar va yangicha qarashlar
Platon (Aflotun) «Davlat» va «Konunlar» asrlarida ideal davlat kanday bulishi
kerakligini ochib bermokchi buldi. Uningcha, bu davrda xususiy mulk va erkin xujalik tashabbusiga urin yuk. U axolini uch toifaga ajratgan; 1.Faylasuflar – daflatni boshkaruvchilar; 2.Xarbiylar – davlatni boshkarish apparatining bir kismi bulib, ular biror mulk egasi bulish xukukiga ega emas, iste’mol kilish esa ijtimoiy xususiyatga ega bulishi kerak. 3. «Kora» toifa – dexkon, xunarmand va savdogarlardan bulib, ular mulk egasi bulishi kerak. 4.Aristotelning iqtisodiy asarlari Aristotel Qadimgi Gretsiyadagi quldorlarning eng yirik mafkurachisi edi. Uni jaxongir Iskandar Zulkarnaynning tarbiyachisi va ukituvchisi ekanligini aloxida ta’kidlab utmokchimiz. Avval Makedoniyada yashagan olim, keyin Afinaga kuchib utgan. Olimning Iqtisodiy goyalari «Nikomaxov axloki» va «Siyosat» kitoblarida mavjud. U, «Qul – tirik kurol, kandaydir tirik mulk» degan edi. Uning fikricha, jamiyatning quldor va qullarga bulinishi – bu tabiiy va konuniy xol bulib, odamlarning tabiatan turli – tumanligidandir. U «xakikiy boylik» (tabiiy) ni tan olgan, uni iste’mol kiymatlarining yigindisi deb bilgan va bu bilan boglik faoliyatni Iqtisodiyotga tegishli soxa deb bilgan. Quldorlik xujaligini mustaxkamlash uchun urtacha ta’minlangan quldorlar sinfini yuksaltirish kerak, buning uchun davlat tomonidan odil almashinuvni ta’minlash zarur. Olim masalani axlokiy ravishda xal etishga urinsa – da, birinchi marta almashuv kiymatini taxlil etdi va kiymatning mexnat nazariyasi kurtaklarini yaratdi. Tovarlarning almashuv kiymati tovar baxosining yaratilish shakli ekanligini tushunib yetdi. K.Marksning formulalarini qullaydigan bulsak, T–T munosabati T-P-T ga aylanadi va 5 ta «loja» 1 uyga yoki ma’lum mikdordagi pulga tenglashtirilishi mumkin. Platonga nisbatan Aristotel pulning moxiyatini kengrok va chukurrok anglab yetdi. Ammo u tovar ishlab chikarishining rivojlanmaganligi va kiymatni tula tushunmaganligi tufayli tovarlar pul tufayli bir – biri bilan solishtirilishi mumkin degan xato xulosaga keldi. Natural xujalik tarafdori bulgan olim muomalaning T-P-T shaklinigina tan olgan (talabni kondirishga muljallangan xolat), savdo va sudxurlik tabiatga zid bulib, bularni pul kilish san’atiga xos narsa deb bilgan va uni xrematistikaga tegishli degan. Antik davrda xali sanoat kapitali mavjud emas edi, ammo savdo va sudxurlik (pul) kapitali sezilarli rolni uynagan. SHularni xisobga olib, olim savdo bilan boglik bulgan mol – mulk orttirish san’atida maksadga erishish borasida xech kachon chegara bul maydi, chunki cheksiz boylik va pulga egalik asosiy maksaddir, deydi. Pul aylanmasi bilan shugullanuvchilarning xammasi uz kapitalini cheksiz ustiri shga intiladilar (notabiiy soxa). Aristotel bularni notabiiy deb xisoblagan, ammo sof «ekonomika» xam bulmasligini yetarli tushungan, ming afsuslar bulsinki, ekonomikadan doimo xrematistika usib chikadi va bu asta – sekin tabiiy xolatga aylangan. Aristotelning bu goyasi tarix sinovidan utmadi. Olimlar kanchalik urinmasinlar (bu xarakat urta asrda xam bulgan), xrematistikani kanchalik notabiiy deb xisoblamasinlar, kapitalizm munosabatlari rivoji bilan u «tabiiy xukuk»ka aylana boshladi. Xatto XVII – XVIII asrlarda «iktisodiy odam» yetishib chikdi, uning barcha xatti- xarakatlari fakat boyish bilan boglik edi. «Ekonomiya» suzi dastlab uy xujaligini yuritish san’ati sifatida yuzaga kelgan bulsa, keyingi davrda u kuprok va asosan «ekonomika» ma’nosida kullaniladi va odatda xarajatlarni kiskartirish, ma’lum resurslarni sarflashda tejamkorlikni anglatadi. Xozirgi davrda bu matn kuprok kuyidagilarni anglatadi: 1. Tuman, xudud, mamlakat, mamlakatlar guruxi yoki jaxon xujaligi (masalan, jaxon iktisodiyoti, Uzbekiston iktisodiyoti va boshkalar); 2. Xalk xujaligining, tula ishlab chikarishning ayrim shart – sharoitlari va elementlari (axoli, mexnat, boshkarish va boshkalar), ayrim tarmoklar (sanoat, mashinasozlik, kishlok xujaligi, chorvachilik, ta’lim va boshkalar)ni tadkik etadigan ilmiy soxa; 3. Ma’lum iktisodiy tizimni tashkil etuvchi ishlab chikarish, taksimot, almashuv, iste’mol jarayonidan tashkil topuvchi odamlar urtasidagi ma’lum tarixiy – iktisodiy munosabatlar majmuasi. Ilk feodal munosabatlar va shu davrdagi Iqtisodiy goyalarning asosi Kur’oni - Karimda (arabcha kiroat, ya’ni ukish) aks etgan (VII-VIII asrlar). VI asrning oxiri- VII asrning boshlarida Arabistonda feodal munosabatlarning shakllanishi tufayli yagona davlat barpo etishga da’vat kuchaydi. Bu xarakat sunggi din - Islomda uz aksini topdi. Islom ta’limoti paygambarimiz Muxammad alayxissalomga Ollox taolo tomonidan nozil kilingan Kur’oni Karimda mujassamlangan. Yagona tugri din bulgan Islomdagi yul – yuriklar xayotning barcha soxalarini kamrab olgan bulib, shu jumladan, Iqtisodiyotga doir masalalarga xam keng urin berilgan. Kur’oni Karimdagi asosiy goyalardan biri barcha musulmonlarning kardoshligi bulib, arab kabilalari shu bayrok atrofida birlashdi. Xalol mexnat, dexkon, xunarmandlar mexnati uluglandi, barcha boylik shu asosda paydo bulishi uktirildi. Bu mukaddas kitobda Ollox taolo savdoga katta axamiyat bergan, sudxurlikni, ya’ni ribo’ (sudxurlik foizi)ni xarom kilgan, mulkning mukaddasligini, birovning mulkiga xiyonat va xatto xasad kilishni katta gunox degan. Islomda jamiyatning tengsizligi takdiri azaldan deb tan olinadi, ammo xalollik va tugrilikka buyuriladi va yolgon ishlatish, ugrilik, mexnatsiz daromad topish man kilinadi. Ollox taoloning Kur’oni Karimda karz olish va berish, merosni taksimlash (4-sura, 8-oyat), yetim-esirlarga muruvvat, xayr-exson kilish (3-sura, 128-oyat) xakidagi oyati karimlaridan kelib chikadigan goyalar xamda solik turlari va mikdori xam katta axamiyat kasb etadi. Yetimlar xakiga xiyonat kilish eng katta gunoxlardan deb e’lon kilingan. SHuningdek uzaro yordam xam (5-sura, 3-oyat) zarur, lekin yomon ishlarda va dushmanlikda emas deyiladi. Oyati karima va Xadisi shariflarda turli kasblarni egallash, ayniksa, dexkonchilik, kuychilik bilan shugullanish, mexnat kilish zarurligi marxamat kilingan. Islom akidasida isrofgarchilikka karshi kurash Kur’oni Karimdagi «Englar, ichinglar, xadya kilinglar, ammo isrof kilmanglar» degan oyatlar asosida olib boriladi (bu xozirgi davrda eng aktual masalaga aylangan). «Daryo buyida taxorat kilsalaringiz xam suv ni isrof kilmanglar» kabi koidalar aynan xozirgi Iqtisodiyoti va ekologiyasi uchun nixoyatda axamiyatli. Islom xukukshunosligida foyda mikdori 10 foiz kilib belgilangan (buni boshka fikrlar bilan solishtiring). SHark Iqtisodiy tafakkurining rivojlanishida arab mutaffakiri Ibn Xaldun Abduraxmon Abu Zayd (1332-1406)ning xissasi benixoya katta (Tunisda tugilgan, Fes sultonida xattot-kotib bulgan). 1382 yili Koxiraga kelib mudarrislik kilgan, keyinrok kozi bulgan. Asosiy asari «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi», 1370y.). U birinchilardan bulib tarixiy-ijtimoiy tarakkiyotning moddiy tamoyillarga asoslanishi xakidagi fikr yuritdi, Garb olimlari Makiavelli, Monteskega katta ta’sir kursatdi. Olimning kontseptsiyasi «ijtimoiy tabiat»ga yakin, jamiyat rivoji (evolyutsiyasi) oddiylikdan tsivilizatsiya saridir. Ibn Xaldunning bu asaridan tarjima «Ijtimoiy fikr» jurnalining 1998 yil 1-sonida (158-165-betlar) keltiriladi. Asarning «Kitobi avval» kismida «inson jamoasining farkli tomonlari: shoxlik xokimiyati, odamlarning daromadlari»ni urganish asosiy vazifv kilib kuyilgan. Olim: «Insonga xos bulgan jixatlarga yashash uchun mablag, narsa topishga intilish, bu uchun mexnat kilish zaruriyati xam kiradi», deb yozadi. Davlatning yashash davr va boskichlari keltiriladi, u beshga bulinadi va nixoyatda ibratlidir. Mexnat kilinmasa «bozor Iqtisodiyoti xam barxam topadi». «Davlatning kuchi va kudrati, axolining soni boylik va farovonlikka boglikdir», deb yozadi olim. Soliklar zarurligi uktiriladi, soliklar yana axolining uziga kaytib keladi. «Axolinig boylik manbaini bozor va savdo munosabatlari tashkil etadi», deganda olim xuddi bugungi Iqtisodiy goyani qullab-kuvvatlaydi. Merkantilistik goya klassik maktab fikrlari bilan tuldiriladi. «Savdogar moliga narx kuyishda barcha sarf- xarajatlarini xisoblab narx yozadi». Olimning bexosiyat, mevasiz daraxtlar ekishdan chetlanish xakidagi fikri xam kimmatlidir. Italiyalik roxib Foma Akvinskiy (1225-1274) ta’limotida Iqtisodiy goyalar ma’lum tartibga solingan. U uzining asarlarida qullik va krepostnoylikni oklaydi, bunda u Aristotel va mukaddas kitoblarga asoslanadi. U xudoni barcha boyliklar egasi deb e’lon kiladi, lekin xususiy mulkchilik xam ximoya kilinadi, chunki bunda insonning uz toifasi, tabakasiga mos ravishda yashashiga imkoniyat yaratiladi. Davr takozosiga mos (natural xujalik xukmron) ravishda davlat uz-uzini ta’minlash goyasini qullaydi, natura shaklidagi boylikka asosiy e’tiborini karatadi, oltin va kumushlarni sun’iy boylik deb biladi. Mexnatsiz yaratilgan boylik (savdo, sudxurlik) xarom deb xisoblangan. Asosiy va xudo tomonidan belgilangan bu narsa «adolatli baxo» masalasi edi. Kanonistlar amalda baxoni mexnat sarflarining yigindisidan iborat deb tan olganlar. Agar proportsional tenglik saklanmasa, jamiyat yemirilishi mumkin, degan tugri xulosa chikarildi. Savdo foydasi va foiz olish «adolatli baxo» buyicha almashuvni buzadi, shu sababdan yirik savdo va sudxurlikni takiklash talab etiladi. Foma Akvinskiy «adolatli baxo» masalasini foydalar, tugrirogi naf, manfaatlar tengligi asosida xal etdi va uni sub’ektiv vakt deb baxoladi. U aytadiki, agar narsa biror odam foydasiga, lekin boshka odam ziyoni xisobiga utsa, bu xolda buyumni uzining xakikiy baxosidan yukorirok sotish xukuki paydo buladi. SHu bilan birga bu buyum baribir xakikiy egasidagidan kimmatrok sotilmaydi, chunki kushimcha baxo, shu buyumdan xoli bulgan ziyonni koplaydi. F.Akvinskiy yukori tabaka axolisini mexnatkashlarning manfaatini ximoya kiluvchilar kilib kursatadi. SHu sababli bu tabakaga buyumlarni uz xakikiy baxosidan kimmatrok sotishga ruxsat beradi. Protsent (foiz)ni tavakkalchilik tulovi yoki karz oluvchiga beriladigan «begaraz sovga» deb tushuntiradi. U rentaning ekspluatatorlik moxiyatini buyab kursatadi va renta yer egasiga uz qul ostidagilarni boshkarishdagi mexnati uchun tulanadigan xak deb baxolaydi. Bu bilan cherkov (eri bor) va feodallarning manfaatlarini ximoya kiladi. Показать больше ... Эту лекция ещё не готова к просмотру. Описание 1-mavzu. Fanga kirish. Qadimiy dinlarning iqtisodiy jihatlari. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari Reja 1. Iqtisodiy fikr, goya, qarash, ta’limotlarning paydo bulishi va rivojlanishining tarixiy jarayoni. 2. Qadimgi fikr: ishlab chiqarish qoidalariga Eskicha qarashlar va Yangicha qarashlar. 3. Yunon mutafakkirlari: Gomer, Gesiod, Ksenofon, Sokrat, Aflotunning iqtisodiy tahlimotlari. 4. Aristotelning iqtisodiy asarlari 1. Iqtisodiy fikr, goya, qarash, ta’limotlarning ‘aydo bulishi va rivojlanishining tarixiy jarayoni Insoniyat uzining kup yillik tarixi davomida katta Iqtisodiy va ijtimoiy tarakkiyot yulini bosib utgan. Xar bir davrda u yoki bu mamlakatda ayrim shaxslar (olim yoki xokimlar) tomonidan shunday Iqtisodiy axamiyatga molik fikr, goya, nazariya, kontseptsiyalar ilgari surilgan va amalga oshirilganki, bir xolda shular davlat va xalklar ravnak topgan, ba’zida tushkunlikka uchragan. Ana shu Iqtisodiy goyalarni xar tomonlama chukur urganish, taxlil etish, ular umumbashariy axamiyatlarini ajratib olib, xozirgi davrga, ya’ni xayotga tatbik etish nixoyatda xam amaliy, xam nazariy foydalidir, chunki ularda kup yillik tajriba mujassamlashgan buladi. Iqtisodiyot tarixi (xalk xujaligi tarixi) va Iqtisodiy ta’limotlar tarixi Iqtisodiyot fanining faktologiya va metodologiya asoslarini ta’minlovchi va yaratuvchi asos sifatida axamiyatlidir. SHu sababli bu fanlar Iqtisodiyot fanining ajralmas va tarkibiy kismidir. Ayniksa, xozirgi davrda Iqtisodiyot xar bir inson xayotiga jushkinlik bilan kirib bormokda va odamlar Iqtisodiyot tugrisida imkoni boricha kuprok bilishga intilmokdalar. Xush, ummon kabi keng Iqtisodiyot fanini urganishni nimadan boshlamok kerak, degan savol tugilishi tabiiy. Bizningcha, bu ishni, shifokor davolanuvchini tuzatishni uning kasallik tarixidan boshlagani kabi, tarixdan boshlash zarur. Albatta, bugungi va ertangi kun muammolarini tula xal etishda utgan asr Iqtisodchilaridan barcha savollarga tayyor javob topish kiyinligi anik, ammo utgan donishmandlarning fikr-muloxazalari xozirgi va kelajak tugrisida tugri xulosa chikarish uchun yaxshi imkoniyat beradi. Anikrogi velosipedni kayta kashf kilishga xojat kolmaydi, tarixiy tajriba shunisi bilan xam kimmatlidir. Ammo shunday buldiki, oxirgi 25-30 yil davomida bu fanlarga kam e’tibor berildi, xatto « Iqtisodiy ta’limotlar tarixi» katagonga uchradi, fakat mustakillik yillarida bu fanni oliy ukuv yurtlarida kaytadan ukitish boshlandi. Bu uz-uzidan bulgani yuk albatta. Iqtisodiyot baynalminal xodisa bulib, uning oldida turgan vazifalar barcha xalklar uchun bir xil, ammo ular rivojlanish davomida turlicha natijalarga erishganlar. Xozirgi davrda xam bozor Iqtisodiyotining tamoyillari xamma uchun bir xil bulishga karamasdan natijalar turlichadir.XVIII asr klassik Iqtisodiy maktab vakillari Adam Smit va David Rikardo ob’ektiv, ya’ni inson xoxishiga boglik bulmagan, ammo ular tomonidan urganilishi mumkun bulgan konunlar asosida amal kiluvchi xujalik tizimi tugrisidagi ta’limotni yaratdilar. Ularning fikricha, davlatning Iqtisodiy siyosati bu konunlarga xilof bulmay, aksincha, bu konunlarga suyanishi kerak, ana shunda Iqtisodiyot ravnak topadi va aksincha. Demak, bu konun va konuniyatlarni bilish, ulardan amaliyotda tugri foydalanish xayot talabi bulib bormokda. Uzok utmishdagi kupgina ugitlar, xayotiy tajribalar, allomalarning fikri va goyalari xozirgi kunda askotmokda, ularni urganish va eng muximi xayotga tatbik etish zarur. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi deyarli turt ming yillik rivoji davomida bir kancha boskichlarni bosib utdi. Ularning turli yunalishlari va maktablari mavjud. Iqtisodiy tafakkur tarixi fanining amaliy xujalik ob’ekti bilan chambarchas boglikligini namoyon etadi. «Eskirgan nazariyalarni ular fakat inkor etilganliga sababli printsipda ilmiy emas deyish mumkun emas» deb yozadi tanikli Iqtisodchi T.Kun. CHunki keyingi, nisbatan yangi karashlar avvalgilar asosida, ularni kabul kilish, rivojlantirish yoki inkor etish natijasida paydo bulgan. Ba’zi mutaxassislar fakat yangi nazariyalarnigina urganishni taklif etishadi, ammo bu sunggi nazariya avvalgi kup yillik ilmiy, amaliy tadkikotlarning yakuniy xulosasi sifatida namoyon buladi yoki bugun biz «yangi» degan fikr ma’lum vaktdan keyin uzgarishi mumkun. XV-XVII asrlarda (kisman XVIII asr boshlarida) yangi Iqtisodiy ta’limot- merkantelizm vujudga keldi. Merkantelizm tugrisida kiska ma’lumot beradigan bulsak, uning moxiyati Iqtisodiy siyosatda mamlakatda va davlat xazinasida nodir metallarni kuprok tuplash, ta’limotda esa muammolar (savdo, pul oboroti) soxasidagi Iqtisodiy konuniyatlarni izlashdir, ya’ni avvalgi davrdagi goyalardan keskin fark kiladi. Keyingi muxim o’zgarish, bu klassik Iqtisodiy maktabning yuzaga kelishidir (XVIII asr). Bu Iqtisodiy ta’limot ichida fiziokratizm xam vujudga keldiki, uning umri uncha uzok bulmadi. Klassik maktab goyalari xozirgi davrda xam turli shakllarda kayta namoyon bulmokda (neoklassik, liberal, neoliberal, …). Marks nomi bilan boglik bulgan marksizm ta’limoti (nobozor Iqtisodiyot) xam tarixda muxim urinni egallaydi. Xozirgi davrda bu ta’limot tugrisida imkoni boricha gapirmaslikka va ayniksa yozmaslikka xarakat kuchayib bormokda, kuprok uning salbiy tomonlarini tilga olish «moda» ga kirgan. Bunda «jon» bor albatta, shuni 1917 yili Rossiyada boshlangan marksizmni xayotga tadbik etish jarayoni samarasiz tugadi. Keyinchalik shu yulga utgan bir necha mamlakatlarda xam eksperiment samarasiz yakunlandi. Lekin tarix uchun insoniyatga bu sabok juda muxim, shu sababli uni chetlab utish adolatdan emas, deb xisoblaymiz. Xayoliy sotsialistchilar va markschilarning Iqtisodiy goyalari xam urganilishi zarur. Bunda dialletik mantik bor albatta, lekin yukorida ta’kidlanganidek, avvalgi goyalar tufayli odatda yangi goyalar yuzaga keladi, shuning uchun bu goya «yaxshi», unisi «yomon» kabi baxolash adolatdan bulmaydi. A.Smitning mashxur asarida uzidan avvalgi davrda yuzaga kelgan antik dunyo, merkantelizm, fiziokratizm ta’limotlari taxlil etilgan, Yevropaning Iqtisodiy tarixi sinchiklab urganilgan va yangi goya vujudga kelgan. Yana bir kizikarli xolat shuki, biz uchun Iqtisodchi bulgan shaxslarning kupchiligi kasb-kori, mutaxassisligi buyicha boshka soxa soxiblari yoki davlat arboblari bulganlar. Masalan, klassik maktab asoschisi V.Petti vrach-shifokor, P.Buagilber xukukshunos - sudьya, fiziokrat F.Kene jarrox, B.Mande-vil va A.Smitlar faylasuf bulishgan. Bunday misollarni kuplab keltirish mumkin ammo biz ularni asosan Iqtisodchilar deb bilamiz. 1. Qadimgi fikr: ishlab chiqarish qoidalariga Eskicha qarashlar va yangicha qarashlar Iqtisodiy fan manbaalarini avvalo jaxon tsivilizatsiyasining beshigi bulgan Qadimiy sharkdan izlamok mantikan tugridir. Iqtisodiy goyalarining shakllanishi insoniyatning paydo bulishi bilan boshlangan. Ammo xozirgi paytda qulyozmalarda aks ettirilgan goyalargina taxlil kilingan. SHu sababli Iqtisodiy ta’limotlar tarixi quldorlik jamiyati, anikrogi, xususiy mulk paydo bulishi bilan boshlanadi, deyish urinlidir. Yangi era – millodning III asridan boshlab Osiyoda, millodning V asridan Garbiy Yevropada quldorlik tuzumi yangi feodal ishlab chikarish tizimi bilan almashdi. Ammo quldorlik tuzumining koldiklari feodalizm va xatto kapitalizm davrida saklanib koldi. Masalan, eng rivojlangan AKSHda quldorlik, qullar mexnatidan foydalanish 1861-1865 yillardagi fukarolik urushidan keyin tula tugatildi. Markaziy Osiyo, xususan Turkistondagi qullik davri xam shu davrda, ya’ni ulka Rossiya tomonidan bosib olingach, konun yuli bilan takiklandi. Ayrim tarixiy, Iqtisodiy-ijtimoiy sabablarga kura Yevropaning asosiy kismida, jumladan, Rossiyada qulchilik ishlab chikarish usuli darajasiga yetmadi, feodalizmga utildi. Tuzumda yerga xususiy mulkchilik mavjud bulib, bevosita ishlab chikaruvchilar bulgan, rasman ozod dexkonlarni ekspluatatsiya kilishga asoslangan. Yer egalari – feodallar yoki davlat barshchina (ishlab berish), natural (maxsulot) yoki pul obrogi (solik) sifatida yer rentasini olish imkoniga ega edilar. SHunday kilib, feodalistik jamiyat yirik yer egalari va mayda ishlab chikaruvchilar – dexkonlarning xamkorligiga asoslangan. Qulga nisbatan erkin dexkon ishlab chikarishdan xiyla manfaatdor bulgan, uzining oilasi, ayrim ishlab chikarish vositalariga, xujalik mustakilligiga ega edi, shu sababli mexnat unumdorligi va ishlab chikarish kuchlari ancha usdi. Feodalizm shu jixatdan avvalgi ibtidoiy jamoa va quldorlikdan tarixan progressiv jamiyat edi. Ammo bu davrda xam kolok texnika mavjud bulib, ishlab chikarish kuchlarining rivoji sekin borgan. Garbiy Yevropada feodal ishlab chikarish usuli V asr oxiri (Rim imperiyasining qulashi) dan burjua inkilobi (XVII-XVIII asrlar), anikrogi sanoat tuntarilishi davrigacha yashadi. Kupgina mamlakatlarda (masalan, Urta Osiyo, jumladan, Uzbekiston) bu davr undan xam uzok vaktni uz ichiga oladi (III-XX asrlar). Bu jamiyatda yuzaga kelgan Iqtisodiy karashlar keng kamrovli bulib, yerga egalikning konuniy ekanligini kursatish, tovar – pul munosabatlari muammolariga munosabatning kuchayishini belgilashga karatilgan. Usha davrdagi Iqtisodiy goyalarda tovar – pul munosabatlari (sudxurlikdan tashkari) qullab – kuvvatlanadi va shu bilan birga feodal jamiyatning tabiiyligi, uni saklab kolish zarurligi kayd etiladi. Bizgacha yetib kelgan yozma manbalarga kura, usha davrdagi Iqtisodiy goyalarda diniy – axlokiy yunalish kuchli bulgan. Bozor Iqtisodiyoti bilan boglik fikrlarda ikki tomonlama karash mavjud (tovar ishlab chikarish, sudxurlik va b.). Davlat va dinning Iqtisodiyotdagi roli yukori kuyiladi. Urta asrlar oxirida, yer egaligi tuzimi yemirilishi bilan yangi Iqtisodiy goyalar vujudga keldi. Dastlab quldorlik jamiyati SHarkda sinfiy ajralish boshlangan joylarda, Mesopotamiya (Tigr va Yefrat daryolari oraligida) va Misrda eramizdan avvalgi IV ming yillikda yuzaga keladi. Bunga asosiy sabab shuki, bu yerda texnologik inkilob ruy berdi, metall kurollar ishlatila boshlandi, kishlok xujaligida intensiv, kup xollarda sugorma dexkonchilikka utildi, shu asosda nisbatan turgun kushimcha maxsulot olish imkoni tugilgan. Oqibatda jamiyatda mexnat taksimotini rivojlantirishga, kupgina xunarmandchilik soxalarining ajralib chikishiga, sinfiy tabakalanishga turtki buldi. Bu davrda kushimcha maxsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan dexkonlarni ekspluatatsiya kilish yuli bilan renta – solik olish (Osiyoda) bulsa, qullarni (davlat yoki xususiy) beayov ishlatish bilan xam (Evropada) katta boylik orttirilgan. SHarkda davlatning Iqtisodiyotga aralashuv darajasiga karab, ayrim (erkin) axolining axvoli qullarnikidan deyarli fark kilmagan (umuman, SHark mamlakatlarida qulchilik masalasi xali uzil – kesil xal etilgan emas). Akademik V.V.Struvьe uni tan oladi. Lekin kupgina olimlarning fikricha, SHarkda quldorlik klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya’ni uy xujaligida ustun bulgan. SHark, jumladan, Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi xujalik faoliyatida nisbatan erkin odamlar ishtirok etgan. Masalan, dexkonchilik, xunarmandchilik, kurilish soxasida qullar mexnatidan foydalanilmagan. Antik dunyo (Garbiy Yevropa) dagi ayrim regionlarda xalkaro savdoni olib borish bilan boglik ravishda tovar – pul munosabatlari xam ancha rivojlangan (masalan, Gretsiyaning ayrim shaxarlari). SHu asosda qulchilikka asoslangan xususiy mulkchilik rivoj topdi. Uz maxsulotini sotishga muljallab ishlab chikargan qulchilik xujaliklari ekspluatatsiyani kuchaytirishni talab etgan. Okibatda klassik yoki antik qulchilik yuzaga keldi (Gretsiya va Italiya). Bizgacha yetib kelgan eng Qadimgi qulyozmada (Qadimgi Misr, eramizdan avvalgi XXII asr) noib va axoli urtasidagi munosabatlar tugrisidagi fikr yuritiladi. Bu davrda sinfiy ajralish tula shakllanmagan bulib, boshkaruv ishiga ishbilarmonlarni taklif etish (yukori tabakali yoki oddiy axolidan bulishidan kat’i nazar) kerak deyilgan. Qadimgi Misrdan farkli ravishda Mesopatamiyada xususiy mulkchilik va tovar – pul munosabatlarining nisbatan tez rivojlanishi xususiyatlidir. Inson shaxsi ozodligining kafolati yuk bulgan usha sharoitda karzdor qulchilik xujalik rivojiga olib kelar edi. Bunday jarayonlar solik tulovchilar va xarbiylardan ajralib kolishi mumkin bulgan davlatning kuchsizlanishiga olib kelgan. Saklanib kolgan yodgorliklarda, yozma konunlarda Iqtisodiy goyalar xam mavjud, unda mustakil ishlab chikaruvchilarning xukuklarini ximoya kilish, tartibga solish buyicha muxim fikrlar berilgan. Eramizdan avvalgi XVIII asrda Bobil (Vavilon)da (m.a. 1792 – 1750 yy.) podsholik kilgan Download 304.57 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling