1-mavzu. Gidravlika fanining tarixi va rivojlanishi

 
1.6. Suyuqliklarning fizik xossalari. 
1. Solishtirma og`irlik. Hajm birligidagi modda og`irligi suyuqliklarning 
solishtirma og`irligi deb ataladi va grekcha 

harfi bilan belgilanadi.

=
 G/ V
(1.3) 
bu yerda: V-suyuqlik hajmi (birligi m
3 
),
G–og`irligi (birligi H). 
Solishtirma og`irlikning o`lchov birligi СИ da 
H /m
2
 
texnik sistemada esa 
kg/m
3
 
bo`lib, ular o`zaro quyidagicha bog`langan: 
1 kg/m
3
 = 9,80665 H /m
2
 
Solishtirma og`irlik hajmi ariometr bilan o`lchanadi. 

---

Solishtirma og`irlik bosimga va temperaturaga bog`liq bo`lib, ular o`rtasidagi 
munosabat ideal gazlar uchun quyidagi formula bilan ifodalanadi.
p/

 = RT
(1.4) 
bu yerda: p-bosim, T–mutlak harorat, R-gaz doimiysi 
(
R
havo
=287 J/kg.grad, R
metan
=518 J/kg.grad
) 
Suyuqlik solishtirma og`irligining 4
0
С dagi suvning solishtirma og`irligiga 
nisbati uning nisbiy solishtirma og`irligi bo`ladi. 
2. Solishtirma hajm. Suyuqlikning og`irlik birligiga to`g`ri kelgan hajmi 
suyuqliklarning solishtirma hajmi deyiladi va hajmni og`irlikka bo`lish yo`li bilan 
aniqlanadi: 
v = V/G
(1.5) 
(1.1) va (1.3) formulalardan ko`rinib turibdiki, 

 v=1
yoki
v =1/

Solishtirma hajm ham solishtirma og`irlik kabi bosim va haroratga bog`liq: 
pv = RT
(1.6) 
3. Zichlik. Suyuqlikning hajm birligiga to`g`ri kelgan tinch holatdagi massasi 
suyuqlikning zichligi deyiladi. 

 =
 M / V
, 
(1.7) 
M-suyuqlikning massasi. 
Zichlikning o`lchov birligi quyidagicha: 
[

]= M / L
3
 = Hc
2
 / m
4
 
Zichlik haroratga bog`liq bo`lib, odatda, harorat ortishi bilan kamayadi. 
Zichlik bilan solishtirma og`irlik o`zaro quyidagicha bog`langan 

=

/g

(1.8) 
4. Suyuqliklarning issiqlikdan kengayishi. Zichlik issiqlik o`zgarishi bilan 
o`zgarib boradi. Demak, issiqlik o`zgarishi bilan hajm ham o`zgaradi. 

---

Suyuqliklarning bu xususiyatlaridan gidravlik mashinalarni hisoblashda va turli 
masalalarni hal etishda foydalaniladi. 
Suyuqliklarning hajmiy kengayishini ifodalash uchun hajmiy kengayish 
temperatura koeffitsiyenti degan tushuncha kiritiladi va u 

t 
bilan belgilanadi. 
Birlik hajmdagi suyuqlikning temperaturasi 
1
0
С 
ga oshgandagi kengaygan 
miqdoriga uning hajmiy kengayish temperatura koeffitsiyenti deyiladi va quyidagi 
formula bilan ifodalanadi. 

t 
= ∆V / V∆t
(1.9) 
bu yerda 
∆V=V-V
c
 
-qizdirilgandan keyingi va boshlang`ich hajmlar ayirmasi; 
∆t = t –t
0
 
- temperaturalar ayirmasi;

t
- juda kichik qiymat bo`lib, u 
t=20
0
C 
da suv uchun 

t
=
 
2 10
-4 
1/grad. 
5. Suyuqliklarning siqilishi. Texnikada va tabiatda bosim juda katta bo`lgan 
xollar uchraydi. Bunda suyuqliklarning umumiy hajmi katta bo`lsa, hajmning 
o`zgarishi sezilarli miqdorga ega bo`ladi va u hisobga olinadi. 
Suyuqliklarning siqilishini hisoblashda hajmiy siqilish koeffitsiyenti degan 
tushuncha kiritiladi va u 

p 
bilan belgilanadi. Bosimni bir birlikka oshirganda 
suyuqlikning hajm birligida kamaygan miqdori hajmiy siqilish koeffitsiyenti 
deyiladi va u quyidagi formula bilan hisoblanadi. 


p 
= - ∆V / V ∆p
(1.10) 
Bu yerda:
∆p=p-p
o
 
-o`zgargan va boshlang`ich bosimlar ayirmasi.