1-мавзу: “глобал иқтисодий ривожланиш” фанининг предмети ва услубиёти ҳамда вазифалари

Global iqtisodiyotining o„ziga xos xususiyatlari bo„lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  xalqaro savdo asosidagi rivojlangan xalqaro tovar ayirboshlash sohasi;
  
• 
  ishlab chiqarish omillari (kapital, ishchi kuchi, texnologiya) xalqaro harakatining rivojlangan sohasi;
  
• 
  bir nechta mamlakatlarda joylashgan korxonalarning xalqaro ishlab chiqarishning shakllari;
  
• 
  tovarlar va ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakatiga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lmagan mustaqil xalqaro moliyaviy soha;
  
• 
  iqtisodiy taraqqiyotning muvozanati va barqarorligini ta’minlash maqsadida xalqaro va davlatlararo, davlatlararo va nodavlat tartibga solishning xalqaro mexanizmlari tizimi;
  
• 
  Davlatlarning ochiq iqtisodiyot tamoyillariga asoslangan iqtisodiy siyosati.
  

Dunyoning aksariyat mamlakatlari iqtisodiyoti yanada ochiq bo‘lib bormoqda,
bu esa ularning jahon iqtisodiy jarayonlarida faol ishtirok etishiga yordam beradi va tovar eksportining jahon YAMdagi ulushini barqaror o‘sish tendentsiyasini ta’minlaydi. Masalan, 1913 yildagi 7,9% dan. 1929 yilda 9% gacha, 1960 yilda 10%, 1970 yilda 14,5% gacha, 2000 yilda 19%, 2018 yilda 21,7% tashkil etdi va yuqori daromadli mamlakatlarda - Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga a’zo (Evropa Hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti) - tovarlar va xizmatlar eksportining ulushi (YAIMga nisbatan%) 70% ni tashkil qiladi. Tovarlar eksportining o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati YAIM o‘sishidan qariyb ikki baravar yuqori.
Jahon iqtisodiyotining muhim xususiyati mintaqalashuvdir - boshqa xarakterdagi savdo-iqtisodiy kelishuvlar asosida mintaqaviy integratsiya shakllanishlarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi; APEC, evropa Ittifoqi. NAFTA. ASEAN, MERCOSUR va boshqalar, uning asosiy belgilaridan hisoblanadi.
Jahon savdosining yarmini, ishlov beriladigan maydonning 80 foizini boshqaradigan ko‘p millatli tadbirkorlik va TMK faoliyatining diversifikatsiyasi jahon iqtisodiyotida tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, ular xalqaro texnologik almashinuv, nou-xau, patentlar, litsenziyalarning 7 foizini tashkil etadi. Jahon iqtisodiyotidagi TMKlarning tezkor faoliyatlarining asosiy sabablari:

• 
  gorizontal va vertikal integratsiyani rivojlantirish orqali bozorni sezilarli darajada kengaytirish;
  
• 
  sinergiya qonuni (ishlab chiqarish ko‘lamining oshishi tufayli) va arzon ishchi kuchini jalb qilish natijasida ishlab chiqarish xarajatlarining sezilarli darajada pasayishi:
  
• 
  hozirgi bosqichda ahamiyati tez sur’atlarda o‘sib borayotgan texnologik transferlarni nazorat qilish.
  

Global firmalar bitta tashkiliy, moliyaviy, texnologik rejimda, ishlab chiqarish jarayoni, xalqaro operatsiyalar, menejment, marketing, ilmiy-texnik tadqiqotlar va boshqa strategik faoliyat elementlarini birlashtirgan ko‘p millatli ishlab chiqarishning asosiy sub’ektlariga aylanmoqda.

2. 
   O„tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlardagi iqtisodiy holatlar.
   

Jahon bozori yanada birlashib, unga o‘tish iqtisodiga ega bo‘lgan mamlakatlar ham kirib kelmoqda. Oxirgi o‘n besh yil ichida jahon savdo sotig‘i ishlab chiqarishdan ko‘ra ancha tez rivojlandi. Jumladan, xorijiy sarmoyalarning rivojlanayotgan mamlakatlarga bo‘lgan oqimi o‘n yil ichida olti marotaba ortgan. Integratsiyaga yordam ko‘rsatish hamda yuzaga kelgan muammolarni hal etish maqsadida umumiy qoidalar ishlab chiqilgan va ularga aloqador bo‘lgan institutlar tashkil etilgan. Ayniqsa, bu borada Jahon savdo tashkiloti alohida o‘ringa ega.
Rivojlangan mamlakatlardan ko‘pchiligi keyingi vaqtda ochiq iqtisodiyot yo‘liga o‘tganligi sababli, jahon xo‘jalik tizimida faol rolb o‘ynamoqdalar. Bugungi kunda rivojlangan mamlkatlarning eksport va import hissasi yalpi ishlab chiqarilgan mahsulotning 49% ini tashkil etadi. O‘tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar ko‘p yillik yakkalanishdan so‘ng jahon bozoriga chiqib, birlashishdan manfaat ko‘rmoqdalar, islohot yo‘nalishida turgan boshqa mamlakatlardan ko‘ra ko‘proq yutuqqa ega bo‘lmoqdalar. Umumjahon savdosining foydasi ichki bozor murosasizligi bilan bog‘liq iqtisodiy ustunlikdan ham ancha ko‘proqdir.
Mamlakatlararo kapital, tovar va mehnat resurslarining harakati yagona markaziy rahbariyat tomonidan emas, balki ehtiyoj va takliflar asosida boshqarilmoqda. Bu esa ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashuviga, savdo ko‘lamini va milliy daromadni tobora o‘sishiga olib keladi.
Ochiq savdo siyosatini va chet el sarmoyalarining jalb etilishini muntazam ravishda muhokama qilish g‘oyatda muhimdir. CHunki, tashqi dunyo bilan o‘zaro hamkorlikni o‘rnatish, ya’ni tijorat oqimlari va ularning jahon savdosiga ta’siri, tezkorlik bilan JSTga kirish va uning haqqoniy a’zosi bo‘lish, mintaqaviy savdo bitimlarini tuzish, yangi sanoatlashgan iqtisodiyot yo‘liga o‘tgan mamlakatlardan kapitalning oqib kelishi va ularning boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarga ta’siri sezilarli darajada oshgan.
Global xo' jalik makrotizimi tuzilmasini tabiiy ravishda murakkablashuvi bozor muhiti funksiyalarining tabaqalanishi bilan birga kuzatiladi. Bu funksiyalarning asosiylari qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: