1-mavzu. Harakatlarga o’rgatish bosqichlarining tuzilish asoslari. O’rgatish bosqichlarining asosiy yo’nalishi va xususiyati. Mavzu rejasi

Startdagi reaksiyaning vaqtiga;

Ayrim harakat tezligiga (depsinish, sonni oldinga olib chiqish);

Qadamlar tempiga bog‘liq.

Maksimal tezlik bilan bajariladigan ko‘pgina harakatlarda 2 fazani uchratish mumkin: rasm-6.;;

1. 
   tezlikni oshirish fazasi;
   
2. 
   tezlikka nisbatan turg‘unlashish fazasi. Birinchi faza - start tezlanishi va ikkinchi faza - masofa tezligi bilan xarakterlanadi.
   

6-rasm

Masalan: I.Ozolinni start tezligi 70-80 m borar edi.

Ilmiy tekshirishlar natijasida aniqlanganki, start tezligi bilan masofa tezligi o‘rtasida aloqa yo‘q. Masalan: sportchi startdan tez chiqishga qodir, lekin masofa tezligi past bo‘lishi mumkin. Maksimal tezligi bilan bajariladigan harakatlardagi 2 faza sport amaliyotida katta ahamiyatga ega. SHunday sport turlari borki, u erda start tezlanishi katta ahamiyatga ega. Masalan: basketbol, tennis, boks, kurash.
Ikkinchi sport turlarida esa masofa tezligining roli katta. Masalan: sprint yugurishlar, suzish va h.k. YUqoridagi tezkorlik qobiliyatining 2 fazasi bir xil bo‘lmagani uchun uning vositalari va tarbiyalash metodikalari ham har xil bo‘ladi.
Harakatlarni tez bajarish qobiliyati quyidagi omillarga bog‘liq:
1. Asab jarayonining harakatchanligiga. Bizga ma’lum bo‘lishicha, reaksiya latent vaqti 5 ko‘rsatkichdan:

1. 
   retseptorda qo‘zg‘alishning paydo bo‘lishi;
   
2. 
   qo‘zgalishning markaziy nerv sistemasiga uzatilishi;
   
3. 
   qo‘zg‘alishning nerv yo‘llari bo‘yicha o‘tishi va effektor signal hosil bo‘lishi;
   
4. 
   signalning asab tizim markazidan muskulga o‘tkazilishi.
   
5. 
   muskul qo‘zg‘alishi va unda mexanik faollik paydo bo‘lishi.
   

TEZKORLIKNI TARBIYALASH METODIKASI

Harakat tezligini tarbiyalash vazifasi - organizmning funksional imkoniyatlarini har tomonlama oshirishdir.

Tezkorlikni tarbiyalash uchun birinichi navbatda uch xil guruh mashqlari qo‘llaniladi:

1. 
   Tez bajariladigan URM (umumiy rivojlantiruvchi mashqlar).
   
2. 
   O‘zi tanlab olgan sport turining maxsus mashqlari.
   
3. 
   Boshqa sport turlarining mashqlari.
   

Sportchilar bu mashqlarni bajaribgina qofinasdan, ularni malaka
shakliga olib kelishlari kerak, ya’ni bu mashqlarni bajarganda iroda kuchlanishi mashqni to‘g‘ri bajarishga emas, balki uni maksimal tezlikda bajarishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
Tez bajariladigan URM quyidagi harakatlardari iborat: siltanishlar, aylanishlar, burilishlar va boshqa tez bajariluvchi harakatlar. Bu mashqlarni to‘xtamasdan 5-10 soniya ichida uzluksiz bajarish kerak. Ularni ta’sirini oshirish uchun qayta bajarish kerak.
Umumiy tezkorlikni oshirish uchun sport o‘yinlari va boshqa turlar katta ahamiyatga ega. Lekin bu sport o‘yinlarini kichiklashtirilgan maydonchalarda o‘ynash ijobiy natija beradi. Bu mashqlarni asosan yosh sportchilar va endi shug‘ullanayotgan sportchilar bilan mashg‘ulot o‘tka- zilganda, mashg‘ulot tayyorgarlik qismida va mashg‘ulotning tayyorgarlik davrida beriladi.
O‘zi tanlab olingan sport turining maxsus mashqlari - maksimal tezlikda va musobaqa mashqlarining elementlariga yaqinlashtirilgan mashqlardan iborat bo‘lishi kerak.
Tezkorlikni rivojlantirishda yo‘naltirilgan maxsus mashqlarni uch guruhga ajratish mumkin:
a) siklik mashqlar - katta chastota bilan takror bajariladigan mashq-
lar.
b) asiklik mashqlar - maksimal tezlikda takror bajariladigan; (sanchishlar, tezlanish, sakrashlar, siltanishlar);
v) aralash mashqlar (yugurib kelib uzunlikka sakrashlar, irg‘Mshlar, sport o‘yinlarining ayrim harakatlari.)
Siklik mashqlar 10-15 soniya ichida bajariladi va takror bajariladi Asiklik mashqlarni to tezlik pasayguncha bajarish kerak.
Boshqa sport turlarining tez bajariladigan mashqlari ham katta aha- miyatga ega. Masalan: basketbol - atletikachilarga, qisqa masofaga yugurish - futbolchilar uchun, voleybol - og‘ir atletikachilarga. Qisqa masofaga yugurish
- xokkey kabi sport turlari uchun ham katta ahamiyaga ega.
Tezkorlikni tarbiyalash jarayonida oddiy va murakkab reaksiyalar mavjud: Oddiy reaksiya - oldindan ma’lum bo‘lgan signallarga ma’lum bo‘lgan harakat bilan javob berish va ongli ravishda, avtomatlashmagan holdagi faoliyat. Masalan: ishofaga binoan start olish.
Murakkab reaksiya - oldindan ma’lum boimagan signalga ma’lum harakat bilan javob berish va avtomatlashgan holda faoliyatni bajarish. Oddiy reaksiyani tarbiyalashda quyidagi metodlar qo‘llaniladi:
1. Ko‘proq qo‘llaniladigan metodlardan biri - takroriy metod. Masalan: startdan takroriy yugurish, o‘qituvchining signali bo‘yicha harakat yo‘nalishini o‘zgartirish; boksda - sherigining oldindan ma’lum zarbasiga qarshi himoya harakatlari.
2. Qismlab o‘rgatish metodi - bu metodda reaksiya tezligi engillashtirilgan sharoitlarda va keyingi harakatlar tezligini ayrim-ayrim takomillashtiriladi. Masalan: pastki startdan yugurishdagi reaksiya vaqti, boshlang‘ich harakatni bajarish qiyinchilik sabablari ancha cho‘zilib ketadi.
CHunki "sprint" qo‘liga anchagina tana og‘irligi bosadi. Uni tayanchdan tez olish qiyin. Bunday hollarda start signaliga tezlik reaksiyasini oshirish uchun alohida ishlar olib boriladi. Masalan: startdan biror buyumlarga tayangan holda chiqiladi.
3. Sensor metodi - bu metod mikro masofalarga yugurish uchun ketgan vaqtni sezish va shu asosda harakat reaksiyasini tarbiyalash. -Bu mashqlar 3 bosqichda o‘tkaziladi:
I bosqichda shug‘ullanuvchi signalga maksimal tezlik bilan javob berishga intilib, harakat bajaradi. Har qaysi sinovdan so‘ng o‘qituvchi unga ko‘rsatgan vaqtini aytadi.
II bosqichda - harakat oldindagiga o‘xshab maksimal tezlik bilan bajariladi. Bu erda o‘qituvchi o‘quvchidan masofani qancha vaqtda o‘tganligini so‘raydi, so‘ng haqiqiy vaqtini aytadi.
III bosqichda - endi o‘quvchidan oldindan kelishilgan vaqtda yugurish talab etiladi.
SHunday qilib, o‘quvchi reaksiya tezligini boshqarishni o‘rganadi. Murakkab reaksiyani tarbiyalash metodikasi.
Biz bu erda murakkab reaksiyaning ikki hodisasi haqidagi masalani bayon etishimiz lozim:
1. Harakatdagi obektga bo‘lgan reaksiya.
2. Reaksiyani tanlash.
1. Harakatdagi obektga bo‘lgan reaksiya ko‘proq yakka kurashlar-da, to‘p bilan o‘ynashda uchraydi. Masalan: darvozabonning to‘p tepish harakatini olaylik.
Darvozabon: 1. To‘pni ko‘rishi kerak. 2. Uning yo‘nalishini va tezligini baholashi; 3. Harakat rejasini tanlash; 4. Uni amalga oshira boshlash.
Bu hodisada reaksiyalarni yashirin davri shu 4 elementdan tuziladi. SHu 4 elementdan birinchisi asosiy hisoblanadi. Darvozabon reaksiyasi- ning ko‘p vaqti shunga ketadi. U vaqt 0,95 soniya dan to 1 soniyagacha bo‘lishi mumkin.
SHunday qilib, harakatdagi obektga bo‘lgan reaksiyada katta tezlik bilan yo‘nalayotgan predmetni ko‘ra bilish asosiy ahamiyatga ega. Mashg‘ulotlarda darvozabonning ana shu qobiliyatini rivojlantirishga katta ahamiyat berish kerak. Buning uchun harakatdagi predmet reaksiyasini oshiravchi mashqlar qo‘llaniladi.
Mashq talabi tezlikni oshirish hisobiga ortadi. Masalan: tennis koptogi bilan mashqlar bajarish.
Reaksiya tanlash - atrofdagi sharoitda yoki raqib harakatining o‘z- garishiga muvofiq qator harakatlardan kerakli harakat javobini tanlash- dan iborat.
Murakkab reaksiyaning tarbiyalashda metodik prinsiplardan oddiy- dan murakkabga hamda sharoitni o‘zgartirish imkoniyatlari sonini asta- sekin oshirib borish kerak.