1. Mavzu: Hozirgi o’zbek adabiy tilining morfologik tarkibi Mavzu rejasi

Grammatikaning tarkibiy qismlari, o’rganish ob’ekti. 
3-ilova 
Grammatika deganda tor ma’noda morfologiya va sintaksis yaxlitligi, keng 
ma’noda tilning barcha qurilish sathlari tushuniladi. Aytilganidek, grammatika 
Грамматиканинг 
таркибий
қисмлари
морфология
синтаксис

---

tilning so’z o’zgartirish va so’z biriktirish qoidalari haqida bo’lib, bunda so’z 
o’zgartirish doirasida so’z shakllari, so’z shakllarini hosil qiluvchi grammatik 
kategoriyalar va o’zgarishi asosida farqlanuvchi so’zlarning grammatik guruhlari - 
so’z turkumlari va bu hodisalarning mahsuli bo’lmish so’z birikmasi va gaplar bir 
vujudning ikki tomoni sifatida ajraladi. Bu o’z-o’zidan ularni o’rganuvchi ikki soha 
- morfologiya va sintaksisni farqlashni ham taqozo qiladi. 
4-ilova 
Grammatika va milliylik, milliy mafkura. Til va tafakkur, til va ruh 
ajralmasdir. Har bir tilning grammatik qurilishi ma’lum me’yorlarga, qonun-
qoidalarga ega bo’lib, bu shu tilda so’zlashuvchi kishilarning ijtimoiy ruhiyati bilan 
belgilanadi. SHu boisdan nazariy tilshunoslik asoschisi V.Gumboldt bundan qariyb 
ikki asr ilgari: Har qaysi tilning o’z sistemasi bo’lib, tilni tadqiq qilishni shundan 
boshlash kerak", - degan edi. Grammatikada aks etuvchi milliylikni uning har ikki 
tarkibiy qismi - morfologiyada ham, sintaksisda ham kuzatish mumkin. 
Tilshunoslikda u shunday sharhlanadi. Ma’lumki, o’zbek tilida so’zning o’zak-
negizi mustaqil qo’llanadi. Jumladan, fe’lning o’zak-negizi lug’aviy, grammatik va 
kommunikativ ma’no ifodalab, asosiy va qo’shimcha tushunchadan tashqari, fikr 
ham bildiradi. Shunga ko’ra, u asosiy tushuncha ifodalab lug’aviy 
unsur(leksema)lik, qo’shimcha tushuncha bildirib grammatik shakl (so’zshakl)lik, 
fikr ifodalab kommunikativ birlik -(gap)lik vazifasini bajaradi. Masalan, ol, ishla 
fe’llarining lug’aviy ma’nosi harakatni bildirish bo’lib, grammatik ma’nosi sakkizta: 
buyruq, kelasi zamon, II shaxs, birlik, hurmatga betaraflik, bosh nisbat, bo’lishlilik, 
tarz-yo’sin (aspekt)ga betaraflik. Grammatik ma’nodan beshtasi kesimlikni 
shakllantirganligi sababli bu o’zak-negizlar ohang yordamida gap ham bo’lib keladi. 
Rus tilida tamoman boshqa holni ko’ramiz. Fe’lning o’zak-negizi (pi’sa-, prochita-) 
lug’aviy ma’no anglatish uchun xoslangan bo’lib, faqat leksema hisoblanadi. 
Grammatik ma’no boshqa vosita bilan ifodalanib, grammatik shakl hosil bo’ladi 
(pisa-1, prochita-2). SHuning uchun morfologiyada ana shunday vosita 
(qo’shimcha, tovush o’zgarishi, yordamchi so’z) va ular ifodalaydigan ma’no 
o’rganiladi. Grammatik shakl ifodalaydigan ma’nolar kesimlik uchun yetarli emas: 
shaxs ma’nosi, ya’ni ish-harakatni bajaruvchi (sub’ekt) noaniq. SHu sababli ega 
(sub’ekt)ni ko’rsatuvchi so’z qo’llangandan keyingina gap hosil bo’ladi: Ya pisal. 
Tы pisal. On pisal. Demak, rus tilida leksik, morfologik va sintaktik unsurlar bir-
biridan keskin farq qiladi. 
Морфологиянинг объекти сўзнинг ўзгаришфтилан боғлиқ, яъни 
морфологик структурасидир. Сўзнинг морфологик структураси - 
грамматик морфемалар, грамматик морфемалар системаси - 
морфологик категориялар, сўзнинг ўзгаришлар асосидаги системаси 
(масалан, китоб, китобнинг, китобни, китобга, китобда, китобдан китоб 
сўзининг келишик категорияси асосидаги ўзгаришлар системасидир), 
сўзшаклларнинг ҳосил бўлиш йўл ва усуллари, воситалари, бу 
воситаларнинг турларидир. 

---

Qisqacha chog’ishtirishdan ma’lum bo’ladiki, rus tilida qo’shimcha va 
so’z bilan ifodalanadigan grammatik ma’nolar o’zbek tilida birgina fe’lning o’zak-
negizidan anglashiladi. Buning ustiga qo’shimcha va so’z tejalib, tushuncha va 
fikrni ixcham ifodalashga yerishiladi. Bu esa grammatik tejamkorlik o’zbek tilining 
bosh milliy xususiyatlaridan biri ekanligini ko’rsatadi.